- Του Ιωάννη Α. Σαρσάκη (Καστροπολίτης)
Γ’ Μέρος
Δεν είναι τυχαίο πως στο κάτω μέρος του υπέροχου ξυλόγλυπτου τέμπλου του μεταβυζαντινού ναού του Αγίου Αθανασίου, υπάρχουν (ασυνήθιστες για τέμπλο Χριστιανικού ναού) τοπιογραφίες που αναπαριστούν (μεταξύ και άλλων θεμάτων) ποτάμι και πλεούμενα καραβάκια. Επίσης, στα ερείπια του βυζαντινού ταφικού παρεκκλησίουδίπλα στον ναό του Αγίου Αθανασίου, υπάρχουν εγχάρακτα επάνω στις πέτρες διάφορα καραβάκια, προφανώς ως «αναθηματικά», προκειμένου να ευλογήσει ο Θεός τον πλου των ντόπιων ναυτικών. Από το γεγονός αυτό αντιλαμβανόμαστε, το πόσο έντονα χαρακτήριζε την περιοχή μας, το εμπόριο μέσω των ποταμών και γενικότερα η χρησιμοποίηση τους. Στην ποτάμια ναυτική παράδοση της περιοχής μπορούμε να προσθέσουμε και την ύπαρξη βυζαντινού ναού του Αγίου Νικολάου (προστάτη των ναυτικών), ο οποίος δυστυχώς δεν διασώθηκε. Διασώθηκε όμως η ευλάβεια των πιστών προς το πρόσωπο του Αγίου Νικολάου, καθώς υπάρχει ένας μικρός ναός στο παλιό οικοτροφείο της Μητρόπολης Διδυμοτείχου και ένα εξωκκλήσι επάνω στον λόφο του κάστρου.
Κατά τη Βυζαντινή εποχή, πριν από τον Ιωάννη Καντακουζηνό (που προαναφέραμε) και ένας άλλος ιστορικός αναφέρθηκε στον Ερυθροπόταμο, πρόκειται για τον ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη. Ο Χωνιάτης στο σύγγραμμά του, υπό τον τίτλο «Χρονική Διήγησις», αναφερόμενος στα γεγονότα της πολιορκίας του Διδυμοτείχου από τους Φράγκους το 1205, περιέγραψε το αναπάντεχο και σωτήριο «φούσκωμα» του Ερυθροποτάμου (λόγω της καταρρακτώδους βροχής), ονομάζοντάς τον «Εύρο» (με ευ και όχι β). Και αν ο Ιωάννης Καντακουζηνός ήταν γνώστης της περιοχής και ονόμασε τον Ερυθροπόταμο «Άδρα», ο Νικήτας Χωνιάτης γράφοντας την ιστορία του από μακριά, προφανώς μπέρδεψε τον ποταμό Έβρο με τον Ερυθροπόταμο.
Αξίζει να παραθέσουμε το απόσπασμα του Νικήτα Χωνιάτη, που αφορά την καταστροφή των Φράγκων κατά την πολιορκία του Κάστρου του Διδυμοτείχου το 1205, ένα θαυματουργικό γεγονός που αφορά τον Ερυθροπόταμο, και καταγράφηκε ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη των Διδυμοτειχιτών, καθώς το γιορτάζουμε κάθε χρόνο στο Διδυμότειχο κατά την ημέρα της Πεντηκοστής (Καλέ Πανηγύρι): «Οι Λατίνοι αποφάσισαν να επιτεθούν στο Διδυμότειχο. Στρατοπέδευσαν έξω από τα τείχη της πόλεως και ήταν πεπεισμένοι να πολιορκήσουν την ακρόπολη το πρωί και να την καταστρέψουν με τις (πολιορκητικές) μηχανές. Αλλά πριν ο ήλιος δύσει και ο ουρανός γεμίσει με σύννεφα, έριξε καταρρακτώδη βροχή και ο Εύρος ποταμός (εννοεί τον Ερυθροπόταμο), που έρρεε πίσω από την πόλη, φούσκωσε. Από μικρός ποταμός έγινε μέγας και πλημμύρισε τις πεδιάδες· ξαφνικά μπήκε και στο στρατόπεδο των Λατίνων και παρέσυρε όπλα και μηχανές, άμαξες και ανάγκασε πολλούς άνδρες να κολυμπήσουν στα νερά του ¨Αχέροντος¨. Αυτό το καταστροφικό φαινόμενο συνέχισε ακόμη και όταν ο ήλιος είχε πάψει να λάμπει, ακόμη και τη νύχτα, και έτσι το μεγαλύτερο μέρος του στρατού χάθηκε. Οι Λατίνοι που φοβήθηκαν από αυτό το τρομερό πράγμα άρχισαν να σκέφτονται διαφορετικά. Μην διψώντας πια για αίμα, επέλεξαν να φύγουν και συμβούλευσαν και τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Το υπόλοιπο της στρατιάς, θεωρώντας ότι όλο αυτό είναι ένα θαύμα, υποχώρησε γρήγορα».
Επίσης ο Νικήτας Χωνιάτης διασώζει ακόμη μία ενδιαφέρουσα πληροφορία, η οποία αφορά το κάστρο του Διδυμοτείχου και τον Ερυθροπόταμο. Στην ιστορία που συνέγραψε κάνει λόγο για την ύπαρξη κοιλωμάτων και καθόδων, από την κορυφή του κάστρου προς τον Ερυθροπόταμο. Περιγράφοντας την πολιορκία του Διδυμοτείχου το 1206 από τον βούλγαρο τσάρο Ιωαννίτση (τον οποίο οι Έλληνες ονόμαζαν Σκυλογιάννη), αναφέρει για τη μεταφορά πόσιμου νερού από τον Ερυθροπόταμο στο κάστρο τα εξής: «περικλώμενον τῷ φρουρίῳ καὶ διὰ καθόδων τοῖς πολλοῖς ἀγνώστων τοὺς ἔνδον ποτίζοντα», σε απόδοση στα νέα ελληνικά: «κατά τη διάρκεια πολιορκιών του κάστρου, μέσω άγνωστων για τους πολλούς καθόδων μεταφερόταν πόσιμο νερό για τους κατοίκους του».
Οι Βούλγαροι κατανοώντας την αμυντική σπουδαιότητα του Ερυθροποτάμου, σε μία πολιορκία του Διδυμοτείχου κατά τους μήνες Μάιο και Ιούνιο του 1206, προσπάθησαν να εκτρέψουν τον ρου του, με σκοπό να αποκτήσουν ευκολότερη πρόσβαση προς τα τείχη και να στερήσουν από τους πολιορκημένους το νερό. Το ανωτέρω γεγονός καταδεικνύει τη σημαντικότητα του Ερυθροποτάμου, καθώς ανέκαθεν αποτελούσε και μία φυσική τάφρο θωρακίζοντας αμυντικά το κάστρο.
Υπήρξε και χρονικό διάστημα, όπου ο Ερυθροπόταμος αποτέλεσε μέρος και τεχνητής τάφρου για το κάστρο του Διδυμοτείχου. Την εποχή που ο Ιωάννης Στ’ Καντακουζηνός στέφθηκε αυτοκράτορας στο Διδυμότειχο, τον Οκτώβριο του 1341 και μέχρι τον χειμώνα του 1342, επένδυσε στην ασφάλεια του κάστρου και φρόντισε να την ισχυροποιήσει, κατασκευάζοντας μία τεχνητή τάφρο: «η οποία ξεκινούσε από το βόρειο και έφθανε έως το νότιο σκέλος του Ερυθροποτάμου, διερχόμενη ανατολικά του κάστρου».
Έναν αιώνα περίπου πριν απ’ αυτή την κατασκευή της τάφρου, κατά τη δεκαετία του 1240 δημιουργήθηκε η ποτάμια οχύρωση του κάστρου, από την οποία διασώζεται σήμερα μόνο ένας πύργος με την ονομασία «Πεντάζωνο», ο οποίος χρησίμευε και για την άντληση του νερού από το ποτάμι. Σχετικά με το ποιος κατασκεύασε την οχύρωση στον Ερυθροπόταμο ο κ. Τσουρής αναφέρει τα εξής: «Συμπερασματικά, η ποτάμια οχύρωση του Διδυμοτείχουκατά πάσαν πιθανότητα είναι έργο του Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη (1222–1254), περίπου των μέσων του 13ου αιώνα». Η οχύρωση αυτή στην όχθη του Ερυθροποτάμου φαίνεται να διατηρήθηκε μέχρι τον 19ο αιώνα. Η λειτουργία λατομείου στα δυτικά του λόφου του κάστρου, αποτέλεσε την κύρια αιτία για την τμηματική καταστροφή της, από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα.
Ένα άλλο μνημείο που χτίσθηκε στην όχθη του Ερυθροποτάμου είναι το λουτρό του Ορούτς πασά, το οποίο διασώζεται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για μεγάλο δημόσιο λουτρικό συγκρότημα, που χτίστηκε στα μέσα του 15ου αι. από τον Ουρούτς πασά, γόνο εξέχουσας οθωμανικής οικογένειας, που του είχε ανατεθεί η διοίκηση των ασιατικών εδαφών του κράτους.
Ο Ερυθροπόταμος στη λαογραφία του Διδυμοτείχου
Οι παλαιοί λόγιοι του Διδυμοτείχου περιγράφουν διάφορες επαγγελματικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τον Ερυθροπόταμο, όπως το ψάρεμα, η κτηνοτροφία, η σηροτροφία (ο κάμπος του Ερυθροποτάμου ήταν κατάσπαρτος από καταπράσινες μουριές) και η γεωργία (κηπουρική-μποστάνια). Ο αείμνηστος δάσκαλος Θεοχάρης Βολάνιος αναφερόμενος στη ¨βαριά και διαχρονική βιομηχανία¨ του Διδυμοτείχου, την αγγειοπλαστική, γράφει τα εξής: «Τα περισσότερα αγγειοπλαστεία βρισκόταν δίπλα στον Ερυθροπόταμο, εκεί που κάποτε ήταν τα πηγαδάκια, κοντά στην Αγία Μαρίνα».
Όσον αφορά τα πηγαδάκια που περιγράφει ο Βολάνιος, αυτά έχουν καταγραφεί ως «πηγαδίτσια». Ο Αρχιμανδρίτης Νικόλαος Βαφείδης αναφέρει ότι λίγα μέτρα μετά την πύλη του Πενταζώνου δίπλα στον Ερυθροπόταμο, υπήρχε παλιά λαξευμένη δεξαμενή (προφανώς μαζί με άλλες μικρότερες), στην οποία μαζευόταν νερό από τον Ερυθροπόταμο, καθώς και βρόχινο, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι του Διδυμοτείχου κατά τις περιόδους ξηρασίας.
Σχετικά με την ύδρευση της πόλης του Διδυμοτείχου, κατά την εποχή του Μεσοπολέμου αλλά και παλιότερα, ο Δρ. Θανάσης Γουρίδης συνοψίζοντας πληροφορίες των παλιών λογίων της πόλης, γράφει τα εξής: «το νερό μεταφέρεται σε βυτία επάνω σε γαϊδούρια, το χειμώνα από τον ίδιο τον Ερυθροπόταμο και το θέρος από λάκκους, ανοιγμένους στην όχθη του. Επιπλέον, συνεχίζει να χρησιμοποιείται το βρόχινο νερό που συγκεντρώνεται από τις στέγες και τον ίδιο το βράχο».
Από τον Ερυθροπόταμο δεν προμηθευόταν μόνο νερό, αλλά και πάγο, καθώς τα παλαιότερα χρόνια με τους δριμείς χειμώνες και τις μεγάλες παγωνιές, ο Ερυθροπόταμος πάγωνε. Σύμφωνα με τον Στρατή Τσιρταβή, ο Εβραίος ¨Μποσκανά¨ είχε ένα πρωτόγονο ψυγείο, όπου διατηρούνταν τα δοχεία με το τυρί: «Το χειμώνα το γέμιζαν με κομμάτια πάγου από το ποτάμι που μετέφεραν με τα κάρα τους οι γύφτοι. Γεγονός είναι ότι το τυρί είχε μεγάλη πέραση και ζήτηση. Ο ονομαστός “τελεμές” που τρωγότανε χειμώνα-καλοκαίρι σαν προσφάγι με καρπούζι ή ντομάτα και πορεύονταν ο κοσμάκης στην ανέχεια του».
Ο παγωμένος Ερυθροπόταμος αποτελούσε και ¨πίστα¨ για πατινάζ, όπου πατινάριζαν μικροί και μεγάλοι.Ήταν δε τόσο δυνατός ο πάγος, που όπως λένε οι παλαιότεροι περνούσαν από πάνω φορτωμένα κάρα.
Συνεχίζεται…
