Από την δημιουργία της πόλης, μέχρι την ενσωμάτωση- απελευθέρωση της Θράκης
Είναι γνωστό ότι γύρω στα 1888 περίπου στο σαντζάκι του Dedeagatch υπάρχουν 103 τζαμιά, δύο μεστζίτια, δύο μεντρεσέδες (Γυμνάσια θρησκευτικής εκπαίδευσης), 111 Δημοτικά, 12 μοναστήρια δερβίσηδων (τεκκέδες), 81 εκκλησίες και μοναστήρια, 6 λουτρά, 1.595 καταστήματα, 69 φούρνοι, 22 χάνια, 340 μύλοι, 3 εργοστάσια αλεύρων και 20 τσιφλίκια (giftliks).
Επίσης σύμφωνα με τον εμπορικό οδηγό Annuaire Oriental Commerce, που εκδόθηκε το 1895 από CERVATI FRERES & C στην Κων/πολη, πληροφορούμαστε ότι το σαντζάκι του Dedeagatch είχε πληθυσμό 70.400 κατοίκους, από τους οποίους οι 29.431 Τούρκοι, 24.973 Έλληνες, 15.602 Βούλγαροι, 285 Αρμένιοι, 48 Εβραίοι και 70 Καθολικοι. Έδρα του ήταν η πόλη του Dedeagatch με 4.000 κατοίκους. Είχε 2 εκκλησίες, 1 αρμενική και 1 ελληνική, 2 ελληνικά σχολεία, 2 τουρκικά σχολεία, 1 θηλέων και 1 αρρένων, και 1 βουλγαρικό σχολείο αρρένων.
Κύριος παράγοντας της αναπτύξεως της πόλης στα χρόνια αυτά, μαζί με την αρμενική και εβραϊκή κοινότητα, είναι η ελληνική κοινότητα, η οποία αφού μετέφερε την έδρα του μητροπολίτη Αίνου εδώ και ανήγειρε μεγαλοπρεπή ναό στο υψηλότερο σημείο της πόλης, ίδρυσε και σχολή αρρένων.
Μάλιστα στην εφημερίδα «ΦΑΡΟΣ» της Θεσσαλονίκης της 24-9-1909 δημοσιεύθηκε μια ελεγεία για την ίδρυση της σχολής αυτής.
«Εκ Δεδε-Αγατς τη 19η Σεπτεμβρίου 1909 (Του Ανταποκριτού μας). Μέγα και σπουδαίον γεγονός έλαβε χώραν εν τη πόλει Δεδε-Αγάτς. Τα εγκαίνια της μεγαλοπρεπούς των Αρρένων Σχολής δι’εξόδων του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου κ. Αντωνίου Λεονταρίδου. Η Κοινότης Δεδε-Αγατς η νομίμως υπέρ των απαραγράπτων του Γένους μας δικαίων μαχομένη, θα έχη πλέον να επιδείξη εις πάντα ξένον επισκέπτην, εις πάντα αλλοεθνή και αλλόθρησκον έναν έτι τηλαυγή των γραμμάτων Φάρον, έν έτι των Μουσών Τέμενος, το υπερήφανον, το μεγαλοπρεπές, το πάλλευκον τούτο οικοδόμημα, το οφειλόμενον εις την γεναιοδωρίαν αγλαού της Μαρωνείας τέκνου του πανσεβάστου γέροντος Αντωνίου Λεονταρίδου. Δεν εξέλιπον εισέτι τα ευγενή του γένους μας τέκνα, υφίστανται και θα υφίστανται εν όσω βεβαίως το Έθνος μας ευρίσκεται εν τη ζωή καθ’ότι ουδέποτε ο μέγας των Ελλήνων Θεός είναι δυνατόν να εγκαταλείπη τον φορέαν τούτον του φωτός και της ελευθερίας. Το Έθνος μας εν όσω έχει τοιαύτα τέκνα άτινα έχουσι ερριζωμένην εις την καρδίαν των το μητρός και πατρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερον… πατρίς και σεμνώτερον και αξιώτερον… ουδέποτε θέλει υπολειφθή των ευκλεών και ενδόξων προγόνων του. Είθε και άλλοι να μιμηθώσι το παράδειγμα του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου. Λυγκεύς».
Το πρώτο Σχολείο του Δεδέαγατς κτίστηκε εκεί που βρίσκεται σήμερα το 3ο Δημοτικό Σχολείο Αλεξανδρούπολης μέσα στον αυλόγυρο του ναού του Αγ. Νικολάου. Ήταν δηλαδή στον ίδιο χώρο που όριζαν οι κανονισμοί επί Τουρκοκρατίας (το σχολείο στον ίδιο περίγυρο της Εκκλησίας). Το 1906, σύμφωνα με οθωμανικά αρχεία ΒΟΑ, έγινε η ανέγερση δύο αυθαίρετων σχολείων στον κήπο της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου (το 3ο Δημοτικό και το άλλο παράρτημα, το οποίο γκρεμίστηκε).
Τα δύο αυτά κτίρια, ναός και σχολείο αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα κατεδαφίστηκαν και στη θέση τους κτίστηκαν καινούρια κτίρια για την ίδια ή άλλη χρήση. Έτσι το πρώτο σχολείο του Δεδέαγατς έγινε το σημερινό 3ο Δημοτικό Σχολείο, ο δε χώρος του Αγίου Νικολάου άλλαξε όψη και αυτό γιατί στις 26/08/1901 εγκαινιάστηκε ο νεόδμητος ομώνυμος ναός, ο οποίος είναι ρυθμού βασιλικής με τρούλο και το τέμπλο του είναι όμοιο μ’ αυτό της Αγίας Τριάδας Κων/πολης, ενώ τα κωδωνοστάσια ήταν δωρεά του Προξένου της Αυστροουγγαρίας Βλασίου Σούχωρ, το 1908.
Τον Ιανουάριο του 1903 δημιουργήθηκε στο Dedeagatch Μονή από τη Γενική Ηγουμένη του Τάγματος Ελασσόνων Κοινοβιακών Φραγκισκανών Μαρία Μαγδαληνή Μαρτίνη.
Επίσης ιδρύθηκε νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο και σχολή θηλέων. Στην οδό Αίνου βρισκόταν το ιταλικό σχολείο «Αγ. Φραγκίσκος», που κάηκε το 1904, ενώ στη θέση του σήμερα βρίσκεται το καπνομάγαζο (ονομάστηκε έτσι γιατί αργότερα, το 1924, επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη καπνού).
Το οικόπεδο που βρισκόταν στη συνοικία «Μαχμουνδιε» αρχικά προοριζόταν για τη γαλλική Σχολή «Senyor Konvansiyonol», το 1911 όμως το αγόρασαν οι Ιταλοί και δόθηκε η άδεια για σχολείο των Φραγκισκανών καλογραιών.Έτσι ιδρύθηκε καινούργιο σχολείο θηλέων, το λεγόμενο «γαλλικό» (στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Μοσχονησίων). Το εκπαιδευτήριο αυτό συμπλήρωσε το σχολείο αρρένων των Φραγκισκανών στην ίδια οδό, δίπλα στη μονή και το ναό του Αγ. Ιωσήφ.Το 1895 γίνεται λόγος για ανέγερση σχολείου για τους Καθολικούς στο Dedeagatch .-
Το 1902 χορηγήθηκε άδεια στην Εβραϊκή Κοινότητα του Dedeagatch για τη χρησιμοποίηση ενός δωματίου εγκαταλειφθείσης οικίας για τις θρησκευτικές ανάγκες της μέχρι την ανέγερση Συναγωγής (Χάβρας), η οποία τελικά δόθηκε το 1903.Δεν πρέπει να παραλείψουμε τη βουλγαρική εκκλησία, ξύλινης κατασκευής, που ανεγέρθηκε το 1910 με την ονομασία «Isveti Bosef» για τη βουλγαρική Κοινότητα, στο συνοικισμό «Μuslihiddin», σε οικόπεδο του βακουφιού του Bayazit Ηαn. Ο ναός διατηρήθηκε και λειτούργησε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν οι ενορίτες του έκτισαν στη θέση του το σημερινό πλέον ναό του Αγίου Ελευθερίου.
Λίγο πριν την ενσωμάτωση-απελευθέρωση του Dedeagatch στις 14-5-1920 από τον τύπο της εποχής πληροφορούμεθα ότι :
Επίσης από την εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ της 4-4-1920 πληροφορούμεθα από την Διεύθυνση του Γυμνασίου Δεδεαγατς ότι :
Πέτρος Γ.Αλεπάκος
Δικηγόρος-ιστορικός ερευνητής
Βιβλιογραφία :
Εφημερίδες : ΦΑΡΟΣ Θες/νικης. ,Πατρίς και ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ΤΕΜΙΡΤΣΙΔΗ ΜΑΡΙΑ«από το Δεδεαγατς στην Αλεξ/πολη». Μετ/κή διατριβή.-
Φωτοαρχείο : Γ.Αλεπακου & H.Tζιώρα.-
