«Η αληθινή δόξα έγκειται στο να κάνεις ό, τι αξίζει να γραφτεί, και να γράφεις ό, τι αξίζει να διαβαστεί.»
Ιδού, λοιπόν, που υπάρχουν και σπουδαίοι σύγχρονοι Αρμένιοι, οι οποίοι έχουν αγάπη και πάθος για την Ιστορία και τον Αρμενισμό. Ενός εξ αυτών, του κ. Ρόι Αρακελιάν, Διδάκτορος και Δικηγόρου στο Παρίσι, αξίζει να διαβάσει κανείς το βιβλίο υπό τον τίτλο Η Αδριανούπολη (Εντιρνέ) και η Αρμενική Κοινότητα της. Δύσκολο να πει κάποιος, που δεν έχει την ιδιότητα του λογοτεχνικού κριτικού, γιατί συστήνει ανεπιφύλακτα την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, το οποίο μέσα από τις σελίδες του και μέσα από το σπάνιο φωτογραφικό υλικό προσωπικής συλλογής προκαλεί στον αναγνώστη τη σφοδρή επιθυμία πραγματοποίησης ενός ταξιδιού στην ίδια την Αδριανούπολη!
Πρόκειται για ένα λογοτεχνικό οδοιπορικό, ένα δυνατό ανάγνωσμα, που ιχνηλατεί τα σκοτεινά μονοπάτια της ανθρώπινης ψυχής και μας παρασύρει στη δίνη του. Αναντίρρητες πραγματικότητες, που από εφιαλτικές, με στοχοθεσία, έφτασαν στην ακραία δυνατότητα, κατά τρόπο λυρικό να γίνουν «ποιητικές». Είναι μια δυνατή ιστορία καταστροφής, ηρωισμού, αλλά και επιβίωσης, που ξετυλίγεται μέσα από τις αναμνήσεις επιζώντων και τις μαρτυρίες εκείνων που βρέθηκαν στον στρόβιλο μιας από τις μεγαλύτερες καταστροφές της σύγχρονης ιστορίας.
Είναι προφανές πως η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και η διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης, είναι οι κύριοι άξονες της σκοποθεσίας του κυρίου Αρακελιάν, ο οποίος ακολούθησε πιστά τον ορισμό ενός ιστορικού βιβλίου, καταλήγοντας, όμως, και στην αποκαλυπτική διατύπωση του προσωπικού του ορισμού. Ένα στοιχείο της προσωπικής σφραγίδας του συγγραφέα είναι αυτό της «αφαίρεσης», ενώ το άλλο είναι της «έκπληξης», δεδομένου πως χωρίς την «αφαίρεση» θα ήταν ρεπορτάζ και χωρίς την έκπληξη θα ήταν βίβλος.
Διαβάζοντας ως Ελληνίδα, αλλά κυρίως ως Αρμένισσα, αυτό το βιβλίο, μαζί με την εμπειρία και την άνεση της ανάγνωσης, συνδυασμένες με τη βιωματική εμπειρία του ταξιδιού, επιθυμώ, με μια πρόθεση άδολη, ωστόσο υψίστης λεπτότητας, εν είδει στοιχειώδους σπονδής σεβασμού στη μνήμη των προγόνων μου, να επισημάνω ιδιαιτέρως το όνομα του συμπατριώτη μου, κ. Ρόι Αρακελιάν. Επομένως, οφείλω να αναφερθώ στις αρετές του κειμένου και στη συγγραφική του ικανότητα, αφήνοντας, όμως, την εκτίμηση για τη συγγραφική αξία στον αναγνώστη.
Η ιστορία των Αρμενίων της Αδριανούπολης διαφέρει από ανάλογα πονήματα, που φέρουν τη σφραγίδα των περίφημων «εσωτερικών γεγονότων». Κατ’ αρχάς, ο βαθμός τεκμηρίωσης του έργου είναι εξαιρετικά υψηλός, αφού κάθε κεφάλαιο του αποτελεί καρπό διεπιστημονικής συνεργασίας από ερευνητές ποικίλων ειδικοτήτων. Δεύτερον, για κάθε επιμέρους θέμα καταγράφεται η ακριβής επιστημονική γνώση, με όλα τα ερωτηματικά και τις επιφυλάξεις που τη συνοδεύουν, κι έτσι τίθεται θέμα ερμηνείας και επιλογής. Ο αναγνώστης έχει πάντοτε την ευχέρεια να κρίνει ο ίδιος με βάση τις πηγές. Τρίτον, και ίσως σημαντικότερο, η ιστορία των Αρμενίων και της Αρμενικής Κοινότητας της Αδριανούπολης δεν είναι στενά «αρμενοκεντρική». Ο αρμενικός κόσμος δεν εξετάζεται αυτοτελώς, αλλά ως τμήμα ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου με τις ποικίλες εθνότητες και τους διαφορετικούς πολιτισμούς, μέσα στον οποίο ο αρμενικός κόσμος ήταν διάσπαρτος με τις αποικίες του και είχε αναπτύξει οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις με τους λαούς που τον περιέβαλαν.
Μέσα από αυτήν την εδαφική, και ιστορική ευρύτητα, μέσα από την αντίσταση στον ιστορικό επεκτατισμό ο αναγνώστης ανακαλύπτει και άλλη μια ιδιαιτερότητα της Αρμενικής Κοινότητας της Αδριανούπολης, σε σύγκριση με τις άλλες υπάρχουσες κοινότητες της περιοχής, η οποία αξίζει να υπογραμμιστεί. Αυτή εστιάζεται στην παντελή έλλειψη από τους Αρμενίους εδαφικών αξιώσεων, τη στιγμή που Βούλγαροι, Έλληνες, Σέρβοι και Τούρκοι πάλευαν με νύχια και με δόντια προκειμένου να κατακτήσουν την πόλη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κ. Ρόι Αρακελιάν στο βιβλίο του, ταξιδεύοντάς μας παράλληλα και στις γύρω περιοχές της Αδριανούπολης, όπως στον οικισμό του Κάραγατς (Karaağaç), όπου το 1909-1911 χτίστηκε η Αρμενική Εκκλησία Surp Krikor Lusavoric, ήτοι του Αγίου Γρηγόριου του Φωτιστή, με τον χαρακτηριστικό σιδερένιο πύργο του κωδωνοστασίου, τυπικό στοιχείο του 20ου αιώνα. Αξίζει να σημειωθεί πως ένα παρόμοιο κωδωνοστάσιο μπορούμε ακόμη και σήμερα να θαυμάσουμε στην Αρμενική Εκκλησία της Αλεξανδρούπολης, Surp Karapet, ήτοι του Αγίου Ιωάννη, εκκλησία που χτίστηκε το έτος 1975 από τους πρώτους Αρμενίους που κατέφθασαν στην πόλη από τη περιοχή Μους και που αποτέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα την πρώτη αλλά και τη μοναδική αρμενική εκκλησία της Αλεξανδρούπολης.
Η αξιοθαύμαστη αφήγηση εκ των έσω – δε θέτει εν αμφιβόλω τη διάθεση του αφηγητή – κι όχι του συγγραφέως – να θυμηθεί, να εξηγήσει, να περιγράψει, να μεταδώσει, να μυήσει. Αυτή η κατάσταση είναι μεγάλο ποθούμενο και όποιος τη γνωρίζει την εξυμνεί ως φυσιολογική προϋπόθεση του αισθητικού πράττειν και οράν. Ο αναγνώστης ανακαλύπτει τους «ήρωές» του, τους «προγόνους» του. Διαγράφονται καθοριστικές προσωπικότητες της αρμενικής ιστορίας, όπως του Garabed Vartabed Andrianatsi, που γεννήθηκε το έτος 1626 στην Αδριανούπολη, με την έντονη επιθυμία την προώθησης του Αρμενικού πολιτισμού, μαθητή και συνοδού του Αρχιεπισκόπου Oskan of Erivan, στον οποίον οφείλουμε τη πρώτη Αγία Γραφή στην αρμενική γλώσσα που έλαβε χώρα το έτος 1666 στο Άμστερνταμ, έργο γνωστό υπό τον τίτλο η Αγία Γραφή του Oskan. Ο Hagop Babiguian, δικηγόρος στο επάγγελμα και πολιτικό μέλος του κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», που με την ανακήρυξη του Συντάγματος εκλέχθηκε ως Βουλευτής της Αδριανούπολης και εστάλη στα Άδανα μαζί με Τούρκους βουλευτές για να πραγματοποιήσει έρευνα αναφορικά με τις αρμένικες σφαγές της περιοχής. Ο Hagop Aghassian, γεννηθείς στην Αδριανούπολη το έτος 1891, που εκδιώχθηκε και κατέφυγε στη Βουλγαρία, αρθρογράφος μεταξύ δύο πολέμων, υπήρξε ο μοναδικός που εξέδωσε το έτος 1935 βιβλίο αφιερωμένο στην Αρμενική Κοινότητα της Αδριανούπολης υπό τον τίτλο Η αρμενική Κοινότητα της Αδριανούπολης. Ο αρχιτέκτονας, Aram Bardisbanian (1870-1948), ο οποίος ήταν ο γιος του προπάππου, από τη πατρική πλευρά, του συγγραφέα κ. Ρόι Αρακελιάν, ο Garabed Bardisbanian, ο οποίος καταγόταν από την Αδριανούπολη, έζησε στη Βενετία και σήμερα αναπαύεται στο Αρμένικο κοιμητήριο της Κωνσταντινούπολης. Μέσα από το βιβλίο μαθαίνουμε πως ο Aram είχε τρία αδέρφια, τον Migirdich, τον Ermon και τον Hayk Bardisbanian, τον παππού από την πατρική πλευρά του συγγραφέως κ. Ρόι Αρακελιάν, που και αυτός αναπαύεται στο ίδιο αρμενικό κοιμητήριο μαζί με τον πατέρα του συγγραφέως Yetvart Arakelian – Bardisbanian. O Movsep Melkonian Beyrian (1825-1866), δημοφιλής γιατρός της εποχής του, ήταν ο πρώτος που κατείχε τον τίτλο του Διδάκτορα της Ιατρικής Σχολής του Παρισιού.
Όλοι τους διέρχονται μέσα από το μονοπάτι των αντιφάσεων και των ανατροπών, και παρά τη θλίψη, την αγωνία, τη διάψευση ή τις δυσκολίες, κατάφεραν να κρατήσουν τον πνευματικό τους ρυθμό με αυτογνωσία και ορθολογιστή θεώρηση των πραγμάτων δημιουργώντας σχεδόν πάντα ανακουφιστικά συναισθήματα, τα οποία λυτρώνουν την κατάλληλη στιγμή τον αναγνώστη. Όλοι είναι υποκείμενα της Ιστορίας, υποκείμενα ιστορικών συγκυριών με ποικιλία, ήδη από την εποχή, που σύμφωνα με τον μύθο, αν οι γενίτσαροι άκουγαν έναν Αρμένιο να ομιλεί την αρμενική στους δρόμους, του έκοβαν τη γλώσσα.
Δε θέλω να σας κουράσω, αλλά θα θεωρούσα προσωπική μου παράλειψη να μην αναφερθώ στο πνευματικό αποτύπωμα, στον ιδεολογικό πυρήνα που εμπνέει τον συγγραφέα, τον κ. Ρόι Αρακελιάν, του οποίου η εσωτερική δίψα δεν εκπορεύεται από την προσδοκία του υλικού οφέλους, αλλά από την επιταγή και την ανάγκη να ψηλαφήσει την εθνική του μνήμη, που είναι η μήτρα της εθνικής του ιστορίας. Στον αξιολογικό κώδικά του υπάρχουν έννοιες, οι οποίες πηγάζουν από τη μνήμη και κατά συνέπεια από την οδύνη, οι έννοιες του νόστου, της παράδοσης, της οικογένειας, της εθνικής ταυτότητας, της προγονικής συνείδησης, της ανδρικής τιμής. Αυτές οι διαχρονικές αξίες ώθησαν τον συγγραφέα να επιστρατεύσει τα σύνεργα της γραφής και χωρίς να αναιρεί το τραύμα μας, παλεύει να μετουσιώσει το γενεαλογικό μας βίωμα.
Δεν μπορείς να βρεις αξία ως αναγνώστης σε ένα έργο αν δε μοιράζεσαι την ίδια πίστη για αυτές τις αξίες με τον συγγραφέα, αν δε συλλαμβάνεις με την καρδιά σου τον ηχηρό λόγο του συγγραφέα. Και οι αξίες αυτές στο ιδεολογικό σύμπαν του κ. Ρόι Αρακελιάν είναι φτιαγμένες από παλιά υλικά, πατροπαράδοτα αρμενικά ήθη, δοκιμασμένα και σφραγισμένα στην αρμενική ιδιοσυγκρασία. Εκλείπουν παντελώς, όμως, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και στη σύγχρονη πραγματικότητα χαρακτηρίζονται ως μη συμβατές.
Θα μπορούσα να παραθέσω πολλά ακόμα στοιχεία και παραδείγματα – το βιβλίο βρίθει αυτών – αλλά συνηγορώ υπέρ της ανάγνωσης, για να μην απολεσθεί η αίσθηση της ανακάλυψης που χαρίζει η ανάγνωση. Θα σας ευχηθώ μονάχα να απολαύσετε αναγνωστικά την κάθε σελίδα του βιβλίου, το οποίο έχει ήδη μεταφραστεί στην τουρκική και γαλλική γλώσσα (και μπορείτε να το προμηθευτείτε από το Paros Yayincilik Basin Yayin Hizmetleri Ltd. Şti. Istilal Cad. No: 76, Tokatliyan Iş Hani, Kat: 4, Oda: 1, Istanbul – www.paros.com.tr – infor@paros.com.tr, tel: 0212 245 61 06, fax: 0212 249 42 23, ISBN: 978-605-84788-4-5) και εν προκειμένω μεταφράζεται, ήδη, στην αρμενική, ρωσική και βουλγαρική γλώσσα, κι ας ελπίσουμε πως σύντομα θα το δούμε μεταφρασμένο και στην ελληνική γλώσσα.
Υ.Γ.: Επειδή, το πρώτο ένστικτο της πνευματικότητας, είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης του πνεύματος, τελειώνω μνημονεύοντας την καταληκτική παράγραφο του προλόγου του διακεκριμένου καθηγητή κ. Νεκντέτ Σακάογκλου (Necdet Sakaoglu): …Είθε, τα εγγόνια των διαφωτισμένων τούτων προγόνων, οι οποίοι κάποτε υπήρξαν Οθωμανοί υπήκοοι και μέλη των Κοινοτήτων τους, να εμπνευστούν από το παράδειγμα του Κου Ρόι Αρακελιάν, να συλλέξουν έγγραφα, αναμνήσεις, προφορικές μαρτυρίες, φωτογραφίες, τα οποία θα μπορέσουν να δώσουν πνοή σε άλλα, νέα έργα…
ΑΝΝΑ A. ΣΑΑΚΙΔΟΥ
Δικηγόρος και Μέλος της
Αρμενικής Κοινότητας Αλεξανδρούπολης
