Το τζαμί – Το πρώτο Νηπιαγωγείο των Φερών – Οι Φέρες τον 17ο αιώνα
1) Οι Φέρες το 17ο αιώνα.
Όταν ο οθωμανός περιηγητής του 17ου αιώνα Εβλιγιά Τσελεμπή (1611-1684) έφθασε στις Φέρες ( Ατίκ Φερετζίκ-Παλιές Μικρές Φέρες), κατά το έτος 1667, όπως ο ίδιος αφηγείται στο «Βιβλίο των ταξιδίων» του (Οδοιπορικό), η κυρίως οθωμανική αυτή πόλη, που βρίσκεται στους πρόποδες του Θεόδοτου Όρους (Τανγρή Βερδή – Λόφος Αγίας Παρασκευής σήμερα) διαιρείτο σε επτά συνοικίες, από τις οποίες οι μεν μουσουλμανικές βρίσκονταν στο εκλεκτό κεντρικό μέρος της, οι δε των απίστων (γκιαούρηδων) στο άκρο της.
Η πόλη είχε συνολικά 500 μονώροφα και διώροφα κεραμοσκεπή πέτρινα σπίτια, τα περισσότερα από τα οποία διέθεταν αμπέλια και ευρύχωρους κήπους.
Μεταξύ αυτών ήταν τα σπίτια του Μεχμέτ Αγά, όπου φιλοξενήθηκε ο Εβλιγιά Τσελεμπή, του Κόρογλου Αγά και του Ραμαδάν Αγά.
Πέραν των παραπάνω, όμως, η πόλη είχε και επτά μιχράπια (είδη τεμενών). Απ’ αυτά, κατ’ αρχήν, ξεχώριζε το κεντρικό τέμενος του Σουλεϊμάν Πασά (πορθητή των Φερών), που βρισκόταν στην αγορά και είχε μετατραπεί σε τζαμί από εκκλησία (Το καθολικό της Μονής Παναγίας Κοσμοσώτειρας της Βήρας) με μολυβδοσκεπείς θόλους και μιναρέ στο αριστερό του μέρος.
Κατόπιν ήταν το τέμενος του Σουλτάνου Μουσά Τσελεπή και, στη συνέχεια, αυτό του Ιμπραήμ Πασά, που είχαν επίσης μιναρέδες.
Υπήρχαν ακόμη τέσσερα μικρότερα τεμένη, χωρίς μιναρέδες. Το πρώτο εξ αυτών ήταν το τέμενος του Σινάν, το δεύτερο του Σαδρεδίν, το τρίτο του Παζάρ γιερέ (τόπου της αγοράς) και το τέταρτο του Εκμέκδζ Ζαδέ Αχμέτ Πασά.
Παράλληλα υπήρχαν δύο τεκέδες Δερβίσηδων, πέντε Νηπιαγωγεία και δύο Μενδρεσέδες, δημόσια δηλαδή σχολεία για υψηλή θεολογική μόρφωση.
2) Το Τζαμί.
Στην ερευνώμενη περίπτωση, όμως, εξειδικεύουμε στο τρίτο κατά σειρά τέμενος με μιναρέ, αυτό του Ιμπραήμ Πασά, για τους εξής λόγους: α) Γιατί αυτό ανεγέρθηκε προς τιμή του Μεγάλου Βεζύρη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ιμπραήμ Πασά, ενώ τα δύο προηγούμενα κατασκευάστηκαν προς τιμή δύο Σουλτάνων της εν λόγω αυτοκρατορίας, β) Τα δύο σουλτανικά τεμένη ήταν πιο κεντρικά, τρουλικά πιό μεγαλοπρεπή, ενώ το συγκεκριμένο ήταν πιο απλού αρχιτεκτονικού ρυθμού, όπως τα περισσότερα τζαμιά της Θράκης εκείνη την εποχή, γ) ήταν το πλέον απομακρυσμένο συγκριτικά με τα προηγούμενα δύο και δ) ήταν το μόνο που διασώθηκε, μέχρι την απελευθέρωση των Φερών και την ενσωμάτωσή τους στον εθνικό κορμό, ενώ αυτό του Σουλτάνου Μουσά Τσελεπή, ως αρκετά παλιότερο, γκρεμίστηκε με την πάροδο των χρόνων και ξεχάσθηκε από τον κόσμο, έτσι ώστε σήμερα να αγνοείται εντελώς η τοποθεσία του.
Το Τζαμί, λοιπόν, του νταμάτ Ιμπραήμ Πασά ήταν αφιερωμένο στον ομώνυμο και επί τρεις φορές (4/4/1596- 27/10/1596 , 5/12/1596 – 3/ 11/ 1597 και 6/1/1599 – 10/7/1601) διατελέσαντα Μεγάλο Βεζύρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που αποβίωσε στην Κωνσταντινούπολη κατά τα τέλη του 1601 και ήταν ο (defacto) διορισμένος πρωθυπουργός του σουλτάνου , με απόλυτη πληρεξουσιότητα και εξουσία, λογοδοτώντας μόνο σ’ αυτόν.
Τα γραφεία του βρίσκονταν στην Υψηλή Πύλη, κρατούσε την αυτοκρατορική σφραγίδα και μπορούσε να συγκαλέσει σε αυτοκρατορικό συμβούλιο όλους τους άλλους («θολούς») βεζύρηδες στο παλάτι του Τοπ Καπί , στην Κωνσταντινούπολη ( κάτω δηλαδή από το «θόλο»), ασχολούμενος με τις υποθέσεις του κράτους. Η συγκεκριμένη θέση δημιουργήθηκε το 1320 και καταργήθηκε στη 1/11/1922, με την ίδρυση του τουρκικού κράτους.
Παντρεύτηκε το έτος 1586, όταν ο πατέρας της ήταν ακόμη πρίγκιπας, την Αισέ Σουλτάν (1570 / Μανίσα – 15/5/1605 – Κων/πολη), η οποία υπήρξε διάσημη για τη φιλανθρωπία της, αν και αποβίωσε σε ηλικία μόλις 35 ετών.
Ο Ιμπραήμ Πασάς δηλαδη ήταν γαμπρός (Νταμάτ) του Σουλτάνου Μουράτ Γ´(4/6/1546 – 16/1/1595), γιού του Σουλτάνου Σελίμ Β´, τον οποίο διαδέχτηκε το έτος 1574, παραμένοντας στο θρόνο μέχρι το χρόνο του θανάτου του. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, η οποία – υποσκαπτόμενη από διαρκείς συνωμασίες του χαρεμιού – σημαδεύτηκε από εκτεταμένους πολέμους κατά της Αυστρίας και της Περσίας, καθώς επίσης από οικονομική και θεσμική παρακμή , μετέφερε δυο μεγάλα αλαβάστρινα δοχεία από την Πέργαμο στο Ναό της Αγίας Σοφίας, στην αυλή της οποίας και τάφηκε. Ήταν φημισμένος γυναικάς και αυτός ο τρόπος ζωής του έδωσε την πατρότητα 28 παιδιών.
Το εν λόγω Τέμενος (Τζαμί) ανεγέρθηκε περί τα έτη 1595-1596 στην πλαγιά μιας εύθρυπτης (ευκολόσκαφτης) γης στους πρόποδες του Θεόδοτου όρους ( Τανγρή Βερδή), στις υπώρειες δηλαδή του σημερινού λόφου της Αγίας Παρασκευής. Νότια υπήρχε μια μεγάλη εύφορη πεδιάδα, που άνοιγε και εκτεινόταν ως το φρούριο της Αίνου, ενώ, πέρα από τον ποταμό «Μαρίτσα» και σε απόσταση μόλις τεσσάρων ωρών πορείας από την πόλη, έστεκε το φρούριο των «Υψάλων», διακρινόμενο αχνά από εκεί.
Το κτίσμα ήταν ένα μονόχωρο οικοδόμημα, σε σχήμα ορθογώνιου παραλληλόγραμμου, κατασκευασμένο με πέτρες και ξυλοδεσιές, που συνοδευόταν από έναν χαμηλό, ως επί το πλείστον, στρογγυλό μιναρέ, φτιαγμένο από πέτρες, στη νοτιοδυτική άκρη του κτηρίου , ο εξώστης του οποίου στηριζόταν σε δυο δακτυλιοειδή επίπεδα, εδραζόμενα σε οδοντωτά φουρούσια (στοιχεία στήριξης).Το τέμενος περιλάμβανε το αρχικό κτήριο και μεταγενέστερες προσθήκες, στο δε εσωτερικό του ήταν πολύ απλό. Έφερε δίρριχτη στέγη και οι πλευρικοί τοίχοι του είχαν μια σειρά αψιδωτών παραθύρων. Τα υπάρχοντα σ’ αυτό διακοσμητικά μοτίβα αποτελούσαν μεταφορές στερεότυπων, που πρωτοεμφανίστηκαν στην Προύσα και έκτοτε επαναλαμβάνονταν. Η είσοδος του τζαμιού ήταν καμαροσκέπαστη και δημιουργούσε μικρό προστώο, για να αφήνουν οι πιστοί τα υποδήματά τους.
Το τζαμί αυτό βρισκόταν στην συνοικία των «Αρβανίτικων», επί της οδού Δόμνας Βιζβύζη 23, όπου είχαν εγκατασταθεί μετά την απελευθέρωση της Δυτικής Θράκης και της ενσωμάτωσής της στον εθνικό κορμό, κατά το 1922, πρόσφυγες από τα χωριά Χρυσόλιθο ( Αλτίν Τας) και Ίμβρασο (Ιμπρίκ Τεπέ) της Ανατολικής Θράκης.
3) Το Νηπιαγωγείο.
Το 1931 πιθανολογείται ότι πρωτολειτούργησε στο χώρο αυτό , σύμφωνα με τα εξιστορούμενα από τον κ. Νικόλαο Γκότση στο βιβλίο του « Έρως της πόλεως αυτής», το πρώτο Νηπιαγωγείο των Φερών με πρώτη Νηπιαγωγό την Καλλιρρόη Χατζημιχάλη – Σαραντίδου. Μέχρι εκείνη την περίοδο στα δημοτικά σχολεία λειτουργούσε η μικρή 1η Τάξη και η μεγάλη και προφανώς η προσχολική εκπαίδευση γινόταν στην μικρή 1η Τάξη.
Ο πρώτος χώρος στέγασης του Νηπιαγωγείου για τα παιδιά όλων των Φερών ήταν το παλιό Τζαμί στα «Αρβανίτικα»!
Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες του Νικολάου Γκότση, που γεννήθηκε το 1918 στην Ίμβρασο της Ανατολικής Θράκης, της Κυβέλης Ράσσα, κόρης της δασκάλας Ελένης Ράσσα, αλλά και άλλων, το ενοριακό κτήριο της Παναγίας Κοσμοσώτειρας χρησιμοποιήθηκε, ως το πρώτο Δημοτικό Σχολείο των Φερών, και το παλιό Τζαμί, ως το πρώτο Νηπιαγωγείο.
Κατά την περίοδο αυτή (1922-1931) λειτουργούσαν στις Φέρες δύο Δημοτικά Σχολεία , το Α ´ και το Β ´, το Μουσουλμανικό και το πιο πάνω Νηπιαγωγείο.
Το Νηπιαγωγείο λειτούργησε σε αυτό το χώρο μέχρι το 1969-1972, οπότε μετακόμισε στο παράρτημα του 1ου Δημοτικού Σχολείου, καλύπτοντας και πάλι τις ανάγκες όλων των Φερών. Νηπιαγωγός εκεί ήταν η κ. Αναστασία Σπυρούδη.
Θυμάμαι, πολύ καλά, που σε ηλικία πέντε ετών, κατά το σχολικό έτος 1963-1964, φορώντας την μπλε ποδιά μου με το άσπρο γιακαδάκι και την τσάντα μου, ξεκινούσα από τη συνοικία του Αγίου Νικολάου, όπου διέμενα, μαζί με άλλα παιδιά της γειτονιάς μου, περνούσαμε τη γέφυρα του Αγίου Νικολάου, στρίβαμε δεξιά αμέσως μετά με κατεύθυνση προς τα Ψαράδικα, ενώ στην πορεία ενωνόμασταν με άλλα παιδιά από άλλες γειτονιές, στη συνέχεια κατευθυνόμασταν προς την Κοινότητα των Φερών, ανεβαίναμε προς το σπίτι του Δεβετζή, όπου στρίβαμε πάλι δεξιά και μετά – πάνω από ένα μικρό γεφυράκι -, αριστερά, για να φτάσουμε επί τέλους στο Νηπιαγωγείο, με το κολατσιό ανά χείρας και το μεσημέρι, μετά το μάθημα, να επιστρέψουμε πίσω στα σπίτια μας. Διασχίζαμε ολόκληρες τις Φέρες χωρίς κανένα φόβο, ενώ στη διαδρομή συναντούσαμε ακόμη και βουβάλια!
Μπαίναμε στο κτήριο του Νηπιαγωγείου από μιά σκεπαστή είσοδο στα δυτικά και μόλις εισερχόμασταν στην αίθουσα διδασκαλίας , αριστερά, υπήρχε το ξύλινο αριθμητήριο. Στα διαλείμματα παίζαμε στον αύλιο χώρο, όπου στη δυτική πλευρά του υπήρχαν απομεινάρια του μιναρέ .
Το 1972-1973 το Νηπιαγωγείο στεγάστηκε σε ενοικιαζόμενο κτήριο του Κυριάκου Πορτοκαλίδη και μετονομάστηκε σε 1ο Νηπιαγωγείο, καθώς στις 9-9-1972 ιδρύθηκε το 2ο Νηπιαγωγείο Φερών στον Άγιο Νικόλαο. Κατά την περίοδο αυτή Νηπιαγωγοί στο 1ο Νηπιαγωγείο ήταν οι Αθανασία Γιαρίμαγα και Βέρα Κυργίδου.
Στις αρχές του 1980 το 1ο Νηπιαγωγείο μεταφέρθηκε και πάλι στο Παράρτημα του 1ου Δημοτικού Σχολείου.
Το 1ο Νηπιαγωγείο παρέμεινε στο χώρο αυτό μέχρι το έτος 1997, οπότε μεταφέρθηκε οριστικά και στεγάστηκε σε δικό του χώρο, επί της οδού Δόμνας Βιζβύζη 8, στα «Αρβανίτικα», αφού κατεδαφίστηκαν τα εκεί υπάρχοντα ερείπια του παραπάνω Τζαμιού.
Στον ίδιο χώρο, αλλά σε διαφορετικό κτήριο, στεγάστηκε, ταυτόχρονα σχεδόν και το 4ο Νηπιαγωγείο Φερών, που ιδρύθηκε για να καλύψει την αύξηση τ ο Νηπιαγωγείο Φερών, που ιδρύθηκε για να καλύψει την αύξηση του αριθμού των νηπίων στην περιοχή ευθύνης του πρώτου.
Γεώργιος Νεδέλτσος
Δικηγόρος-Ερευνητής
