Πώς γιορτάζονται τα Άγια Θεοφάνια σε διάφορες περιοχές της Βορείου Ελλάδος – Πανάρχαια έθιμα που διασώζονται μέχρι σήμερα
Ο εορτασμός των Φώτων ξεκινά από την παραμονή με τον εκκλησιασμό των Χριστιανών. Στους Ορθόδοξους ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός. Αμέσως μετά, τα παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους και ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων. Ο ιερέας κάνει την πρωτάγιαση. Το αγιασμένο νερό του Ιορδάνη ραίνει το κάθε σπιτικό, καθώς ο παπάς με τον βασιλικό πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι και ραντίζει τους πιστούς και τους χώρους.
Στη συνέχεια μαζεύεται η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το Δωδεκαήμερο, η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το Χριστόξυλο. Η παράδοση υπαγορεύει η στάχτη αυτή να σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους εξωτερικούς χώρους, στους στάβλους, ακόμη και στα χωράφια, διότι η στάχτη διώχνει το κακό.
Το βράδυ το δείπνο είναι νηστίσιμο, όπως και την παραμονή των Χριστουγέννων. Σύμφωνα με την παράδοση, κάθονται όλοι γύρω από το τραπέζι και ο πατέρας της οικογένειας θυμιατίζει για να φύγουν από το σπίτι τα δαιμόνια, ενώ ο νεότερος λέει την προσευχή πριν ξεκινήσουν το φαγητό.
Αυτή τη μέρα ξεκινά και η αντίστροφη μέτρηση για τους καλικάντζαρους. Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανίων, τα αερικά, τα παγανά, οι καλκάδες, οι γνωστοί σε όλους μας καλικάντζαροι, που έκαναν την εμφάνισή τους στον επάνω κόσμο με την αρχή του Δωδεκαήμερου, εγκαταλείπουν τις εγκόσμιες αταξίες τους και ξαναγυρίζουν στο αιώνιο έργο τους: Να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.
Η ημέρα ξεκινάει με τα κάλαντα που λένε τα παιδιά την παραμονή, τη ρίψη του Σταυρού σε νερό και το πιάσιμό του από κολυμβητές, αλλά και τον ερχομό των καλικάντζαρων, που εμφανίζονται κατά το Δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα για να πειράξουν και να αναστατώσουν τους ανθρώπους, αφού τις μέρες αυτές τα νερά είναι αβάπτιστα. Υπάρχουν όμως και τα πιο χαρακτηριστικά τοπικά έθιμα που λίγοι γνωρίζουν για τις μέρες των Φώτων, με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα αυτά της Μακεδονίας, και της Θράκης που υπάρχουν αναρίθμητες τοπικές παραδόσεις για τα Θεοφάνεια.
ΚΑΤΕΡΙΝΗ
Το έθιμο των «Προδρομιτών» που τηρείται στην Κατερίνη κατά τη διάρκεια των Φώτων προέρχεται από την ιδιαίτερη πατρίδα των Καταφυγιωτών που ζουν στην πόλη και έχει τις ρίζες του στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι νέοι της τότε εποχής συναγωνίζονταν ποιος θα ντυθεί καλύτερα για να γίνει «Προδρομίτης», όνομα που δόθηκε με αφορμή και την χριστιανική γιορτή αλλά και τα προδρόμια της Ελληνικής Επανάστασης. Οι νέοι λοιπόν το πρωί έπαιρναν την ευλογία του παπά από την εκκλησία του χωριού και προχωρούσαν στις γειτονιές του Καταφυγίου, τραγουδώντας προδρομίτικα τραγούδια και μαζεύοντας χρήματα που έπειτα έδιναν σε κοινοφελείς σκοπούς, κοινωνικά αδύναμες ομάδες και τέλος για τους σκοπούς του απελευθερωτικού αγώνα. Το σούρουπο, οι κάτοικοι κρεμούσαν σύκα στους λαιμούς των «Προδρομιτών», σαν έπαθλο και αμοιβή για τον κόπο της ημέρας.
ΠΕΛΛΑ
Ένα παραδοσιακό έθιμο που αναβιώνει στο χωριό Άρνισσα Πέλλας την ημέρα των Φώτων είναι τα Τζαμαλάρια. Σύμφωνα με το έθιμο, ένα αγόρι ηλικίας από 16 μέχρι 35 χρονών ντύνεται νύφη με παραδοσιακή τοπική φορεσιά, ενώ άλλα δυο της ίδιας ηλικίας ντύνονται τα αδέρφια της νύφης που την κρατάνε. Ένα ακόμα ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλο το χωριό με συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας. Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται ένα δρώμενο κατά το οποίο το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει την νύφη, αλλά τα αδέρφια το ρίχνουν στο έδαφος σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματος του. Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται πάνω και λένε το σύνθημα “μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους” και έτσι συνεχίζουν. Η νύφη στο έθιμο συμβολίζει το νέο χρόνο, τα αδέρφια συμβολίζουν τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.
ΔΡΑΜΑ
Οι «Μωμόγεροι» είναι ένα ποντιακό λαϊκό σατιρικό δρώμενο που τελείται κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου από τους Πόντιους με παραλλαγές σε διάφορες περιοχές της Δράμας, ενώ είναι παραπλήσιο στο έθιμο «Ραγκουτσάρια» της Καστοριάς. Το όνομα προέρχεται από τις λέξεις μίμος ή μώμος και γέρος, καθώς έχει θεατρική μορφή, αποτελώντας αναπαράσταση της ιστορίας του Κιτί Γκοτσά, κατά την οποία κάποιοι συμμετέχοντες φοράνε τομάρια ζώων, ενώ άλλοι οπλίζονται με σπαθιά και έχουν την μορφή γεροντικών προσώπων. Η ομάδα συνήθως πραγματοποιεί την αναπαράσταση στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες, αποχωρώντας στη συνέχεια με συνοδεία ποντιακής λύρας και νταουλιού.
ΚΑΒΑΛΑ-ΔΡΑΜΑ
Σε αρκετά χωριά της Καβάλας και της Δράμας, τηρείται κάθε χρόνο τα Φώτα το λεγόμενο έθιμο των «Αράπηδων». Το έθιμο των «Αράπηδων» πάει πολύ πίσω στην ιστορία, καθώς έχει τις απαρχές του από τους μαύρους πολεμιστές που λέγεται ότι συμμετείχαν στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και που με τους αλαλαγμούς τους τρόμαξαν και έδιωξαν τους ελέφαντες των Ινδών αντιπάλων. Το έθιμο έχει τις παραλλαγές του στα εκάστοτε χωριά, αλλά κοινό στοιχείο αποτελεί η μεταμφίεση των κατοίκων, που ντύνονται με μαύρες προβιές και μακρόστενες μάσκες σαν κεφαλές ζώου. Οι κάτοικοι δημιουργούν ομάδες «Αράπηδων», φορούν κουδούνια και χορεύουν στο δρόμο κάνοντας θόρυβο για να διώξουν τα κακά πνεύματα και τους καλικάντζαρους, ενώ δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι τελικής πτώσης. Τέλος, όλοι μαζεύονται γύρω από τον ηττημένο σε μια μυσταγωγία που τελειώνει με την ανάσταση του «νεκρού».
ΚΑΣΤΟΡΙΑ
Ανήμερα των Φώτων στην Καστοριά αναβιώνει το έθιμο των «Ραγκουτσάριων». Τα «Ραγκουτσάρια» είναι ουσιαστικά ένα καρναβάλι που ξεκινά την Πρωτοχρονιά και κορυφώνεται το τριήμερο 6-8 Ιανουαρίου. Το όνομα προέρχεται από τη λατινική λέξη «rogatores» δηλαδή ζητιάνοι, καθώς κατά το έθιμο οι κάτοικοι βάφονται και φορούν τρομακτικές μάσκες, παλιά ρούχα και κουδούνια, τρομάζοντας και διώχνοντας έτσι τα κακά πνεύματα των καλικαντζάρων από την πόλη, ενώ ζητιανεύουν από τον κόσμο την ανταμοιβή τους για τις υπηρεσίες που παρέχουν. Παρόμοιο είναι και το έθιμο «ροκατζάρια» της Δράμας, όπου οι κάτοικοι διώχνουν τα κακά πνεύματα με τρομακτικές μάσκες. Οι εκδηλώσεις κορυφώνονται την τρίτη μέρα, την Πατερίτσα, όποτε οι ομάδες των μεταμφιεσμένων παρελαύνουν, χορεύουν και σατιρίζουν με πρωτοτυπία γεγονότα της επικαιρότητας, διεκδικώντας το πρώτο βραβείο από το Δήμο Καστοριάς.
ΡΟΔΟΠΗ
Στο χωριό Ασκήτες της Ροδόπης κάθε χρόνο την παραμονή των Θεοφανίων αναβιώνουν τα «Σάγια», ένα έθιμο που τηρούνταν σε όλη την Καππαδοκία.
Το έθιμο ήταν διαδεδομένο στους ορθόδοξους πληθυσμούς όλων των χωριών της Καππαδοκίας και η προετοιμασία ξεκινά από το απομεσήμερο, οπότε και οι κάτοικοι του χωριού συγκεντρώνουν ξύλα μπροστά στην εκκλησία.
Δημιουργείται μια θημωνιά με διάμετρο και ύψος ως πέντε μέτρα και μετά τον εσπερινό, γίνεται πλειοδοτικός διαγωνισμός. Όποιος προσφέρει τα περισσότερα έχει το προνόμιο να ανάψει τη φωτιά! Τα χρήματα από το διαγωνισμό διατίθενται στο ναό.
Γύρω από την τεράστια φωτιά που φωτίζει όλη την πλατεία, χορεύουν παραδοσιακούς τελετουργικούς χορούς από την Καππαδοκία και τη Θράκη. Μόλις τελειώσει ο χορός, οι γυναίκες κερνούν χειροποίητους κουραμπιέδες και μπακλαβάδες με σουσάμι.
Όταν καταλαγιάσει η φωτιά, οι κάτοικοι του χωριού παίρνουν από ένα κλαδάκι για να ανάψουν το καντήλι, ενώ με το κάρβουνο χαράσσουν το σταυρό στο σπίτι και το στάβλο.
Σκοπός της φωτιάς είναι να φύγουν οι Καλικάτζαροι, αλλά και τα ψυχικά βάρη από τους ανθρώπους. Αυτός που θα ανάψει τη φωτιά θεωρείται τυχερός και ευλογημένος, ενώ τα χωράφια που είναι από τη μεριά που θα φυσήξει ο καπνός θα έχουν καλύτερη παραγωγή.
ΔΑΔΙΑ ΈΒΡΟΥ
Το απόγευμα της παραμονής των Φώτων, όλο το χωριό πορεύεται 3.χλμ με τα πόδια προς το μοναστήρι της Δαδιάς το οποίο είναι αφιερωμένο στο Γενέθλιον της Θεοτόκου, για να πάρει την θαυματουργή Της εικόνα και σε πομπή τη μεταφέρουν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου πολιούχου της Δαδιάς, όπου ψάλλετε Παράκληση προς την Παναγία και πολλές απ΄ τις γυναίκες ξαγρυπνούν, συντροφεύοντας την εικόνα όλη τη νύχτα.
Την ημέρα των Φώτων και μετά την λειτουργία, τα παλληκάρια του χωριού, με το Σταυρό και όλα τα εικονίσματα του Ναού, παίρνουν θέση στον αύλειο χώρο όπου και αγιάζονται τα νερά. Προπορεύεται η Θαυματουργή εικόνα της Παναγίας και ακολουθεί ο μεγάλος ξύλινος Σταυρός, τον οποίο διεκδικεί κάθε χρόνο ένα παλληκάρι του χωριού από κάθε γειτονιά , με την απαραίτητη προϋπόθεση, να σχηματίζει κύκλο η σειρά των γειτονιών, διότι θεωρείται γρουσουζιά να γυρίσει ο κύκλος προς τα πίσω. Τελικά το παλληκάρι που σηκώνει το Σταυρό εκ μέρους όλης της γειτονιάς, προσφέρει κόλλυβα τα οποία διαβάζονται στην εκκλησία και μοιράζονται «υπέρ ευκαρπίας της Γής και της υγείας των ανθρώπων».
ΠΟΡΟΣ ΦΕΡΩΝ
Ανήμερα των Φώτων ο παππάς της εκκλησίας μοιράζει σε όλους, γυναίκες, άνδρες και παιδιά ψωμάκια.
Μέσα σε ένα από αυτά βρίσκεται ένα σταυρουδάκι. Όποιος είναι ο τυχερός και το κερδίσει παίρνει το σταυρό της εκκλησίας για ένα χρόνο σπίτι του για καλή τύχη και για να έχει την προστασία του Θεού.
Μετά την εκκλησία, αυτός που κέρδισε το σταυρό γυρνάει από όλα τα σπίτια του χωριού και τραγουδάει τα κάλαντα όπου και του δίνουν χρήματα. Τον επόμενο χρόνο τα ψωμάκια θα αγοραστούν από τον ίδιο.
Στην ενορία Κοιμήσεως της Θεοτόκου Πηγαδίων Ξάνθης αναβιώνει ένα πολύ παλιό έθιμο
Αντί της ρίψεως του Τιμίου Σταυρού στο νερό, υπάρχει ένας μικρός Σταυρός που τον έφεραν οι πρόγονοί μας από το χωριό Χατζηγύρι στην περιοχή της Κεσσάνης, ο οποίος τοποθετείται σε ένα ψωμάκι ανάμεσα σε πολλά άλλα.
Τα ψωμάκια αυτά μοιράζονται μέσα στην εκκλησία ένας από κάθε οικογένεια παίρνει ένα ψωμάκι με την ελπίδα ότι θα κερδίσει τον Σταυρό.
Αυτός που θα τον κερδίσει, είναι ο “νονός” όλου του έτους και τον διατηρεί στο σπίτι του όλο τον χρόνο ανάβοντας καντήλα στο εικονοστάσι.
Την ώρα που συμβαίνει αυτό μέσα στην εκκλησία ο παλιός νονός μαζί με παιδιά που κρατάνε εικόνες στα χέρια τους τρέχουν σε όλο το χωριό φωνάζοντας «Κύριε Ελέησον» και προσκυνούν τον Σταυρό και όσοι δεν μπορέσαν να πάνε στην εκκλησία.
Ο Σταυρός δεν “βγαίνει” ποτέ έξω από το χωριό.
Στο τέλος του έτους παραδίνει τον Σταυρό με όλες τις ετοιμασίες που προβλέπονται από την προφορική παράδοση και προσφέρει γεύμα σε όλους όσους θα παρευρεθούν.
Στον Πόντο, την παραμονή των Θεοφανείων κανένας δεν έβγαινε έξω από το σπίτι του. Ήταν μέρα που κάθε νοικοκυρά καθάριζε όλο το σπιτικό της,ζύμωνε και έφτιαχνε διάφορα γλυκίσματα και προπάντων κουλούρια.
Το βράδυ έπρεπε όλα τα μέλη της οικογένειας να λουστούν για να είναι καθαρά για τη επομένη. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα ήταν το μνημόσυνο των νεκρών. Πριν το βραδινό τραπέζι, σε ένα μεγάλο ταψί γεμάτο σιτάρι όλα τα μέλη της οικογένειας άναβαν κεριά «για τ’ αποθαμέντς», για πεθαμένους συγγενείς και φίλους, αναφέροντας το όνομα του καθενός ξεχωριστά. Μάλιστα, για να τιμούν οι νεότεροι το έθιμο, τους μάθαιναν τους στίχους: «Τα Φώτα θέλω το κερί μ’ και Των Ψυχών κοκκία (κόλυβα) και την Μεγάλ’ Παρασκευήν έναν μαντήλιν δάκρυα». Το τραπέζι παρέμενε όλο το βράδυ στρωμένο, για να «τρώγνε οι αποθαμέν», όπως έλεγαν, ενώ στο κέντρο του τοποθετούσαν μία φέτα ψωμί με τέσσερα κεριά αναμμένα σε σχήμα σταυρού.
kathemera.com
