Η προέλαση των Ρώσων, το 1878, προκάλεσε μεγάλο κύμα προσφύγων Μουσουλμάνων, που εγκατέλειπαν τις εστίες τους στην Θράκη, κατευθυνόμενοι προς την Κωνσταντινούπολη
Η αποτυχία της διάσκεψης της Κωνσταντινούπολης τον Δεκέμβριο του 1876 και η άρνηση της Πύλης να αποδεχθεί τη διακήρυξη στην οποία κατέληξαν οι μεγάλες δυνάμεις που συμμετείχαν στη διάσκεψη, δηλαδή την αυτονομία της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, την αυτονομία της Βουλγαρίας βορείως του Αίμου και μεταρρυθμίσεις για τους λαούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας καθώς και μαζί οι τουρκικές βιαιότητες εις βάρος των Βουλγάρων, έδωσαν την αφορμή στη Ρωσία να κηρύξει στις 12/24 Απριλίου 1877 τον πόλεμο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Η κήρυξη του πολέμου από τη Ρωσία, καθόρισε σημαντικά τις εξελίξεις στην Ευρώπη και έφερε μια ίλη λογχοφόρων της Πετρουπόλεως στην αρτισύστατη τότε πόλη μας.
Το μικρό Δεδεαγατς ήδη από τους πρώτους μήνες του πολέμου λόγω του λιμανιού και του σιδηροδρόμου υποδέχτηκε τουρκικά στρατεύματα, που προωθούνταν στο μέτωπο. Ένα πρωινό μάλιστα του Ιουλίου του 1877 με έκπληξη είδαν οι κάτοικοι της πόλης να έχουν συγκεντρωθεί ατμόπλοια έξω από το μικρό λιμάνι, τα οποία μετέφεραν την μεραρχία του Σουλευμάν πασά (Suleiman Pasha), που επιβιβάστηκε στο Αντίβαρι (σημερινό Antìvari στο Μαυροβούνιο) και ήρθε να ενισχύσει την άμυνα της Αδριανούπολης. Διαβάζουμε σε άρθρο του Νεολόγου της 16/28 Ιουλίου: «Ο Σουλευμάν πασσάς,…, αφίκετο την Παρασκευήν εις Δεδεαγάτς μετά πάντων των υπ’αυτόν στρατευμάτων. Αμέσως ήρξατο η αποβίβασις των στρατευμάτων και πολεμικού υλικού από των πλοίων και η δια του σιδηροδρόμου μεταφορά αυτών εις Αδριανούπολιν».
Όμως ο Σουλευμάν πασάς δεν κατόρθωσε να αναχαιτίσει την προέλαση των Ρώσων, με αποτέλεσμα έξι μήνες αργότερα, στις 6 Ιανουαρίου 1878, ο στρατηγός Σκόβελεφ (Mikhail Dmitrievich Skobelev) με το επιτελείο του να εισέρχεται στην Αδριανούπολη. Την προηγουμένη, όπως πληροφορούμαστε από Νεολόγο της 10-1-1878(π.ημ.), αποχώρησε με κατεύθυνση προς το Δεδεαγατς ο πολιτικός Διοικητής της Αδριανούπολης: «Η τελευταία αμαξοστοιχία, η προς το Δεδε αγάτς, φέρουσα τον πολιτικόν διοικητήν Δζεμίλ πασσάν και τα αρχεία, απήλθεν εξ Αδριανουπόλεως τη 1ωρ. της πρωίας»
Η προέλαση των Ρώσων προκάλεσε μεγάλο κύμα μουσουλμάνων προσφύγων, βασιβουζούκων, αθιγγάνων και Κιρκασίων, που εγκατέλειπαν τις εστίες τους στη Θράκη και κατευθύνονταν στην Κωνσταντινούπολη. Το Δεδεαγατς δέχθηκε χιλιάδες τέτοιους πρόσφυγες λόγω του λιμανιού του, στο οποίο συνέρρεαν προκειμένου να διαφύγουν με πλοία που έστελνε η Πύλη: «Χθές κατέπλευσεν έκτακτον αυστριακόν εκ Τεργέστης, η «Καλυψώ» προσεγγίσαν κατά διαταγήν της κυβερνήσεως είς Δεδέαγατς και παραλαβόν υπέρ τους δισχιλίους πρόσφυγας.» (Νεολόγος 18-1-1878 με το π.ημ.). Ίσως τότε έγινε και η πρώτη εγκατάσταση αθιγγάνων που παραμένουν μέχρι και σήμερα.
Καθώς η προέλαση του Ρωσικού στρατού συνεχιζόταν οι τούρκοι πανικόβλητοι ζήτησαν ανακωχή, την οποία άργησαν να υπογράψουν οι Ρώσοι προκειμένου να καταλάβουν όσα περισσότερα εδάφη μπορούσαν. Η «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΩΣΣΟ – ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ» αναφέρει: «Εν τοσούτω επειδή η ανακωχή δια την συνομολόγησιν της οποίας προ δεκαπενθημερίας διεπραγματεύοντο δεν είχεν εισέτι υπογραφή, ο μέγας δούξ Νικόλαος διέταξε τον Σκόβελεφ να εξακολουθήση την επί τα πρόσω πορείαν αυτού.»
Στην επίθεση αυτή οι Ρώσοι επιτελικοί επείγονταν να καταλάβουν το Δεδεαγατς για να χρησιμοποιήσουν τις ατμομηχανές και τα βαγόνια στις επιχειρήσεις τους:«Ενώ ο συνταγματάρχης Κουτεινκώφ μετέβαινεν εις την τελευταίαν ταύτην θέσιν(μεταξύ Βααβά – Εσκή και Λουλέ Βουργάς), ίλη τις των λογχοφόρων της Πετρουπόλεως διοικουμένη υπό του λοχαγού Σβέτ απεστάλη εις τον σταθμόν του Παύλου (Πυθίου) κείμενον μεταξύ Λουλέ – Βουργάς και Βουργάς – Κουλεμά ένθα υπήρχε διακλάδωσις τις του σιδηροδρόμου διευθυνομένη δια Διδυμοτείχου και Δεδέ Αγάτς εις το Αιγαίον. Η ίλη αύτη 75 χιλιόμετρα διανύσασα και καταλαβούσα τον σταθμόν του Παύλου τότε μόνον ηνώθη μετά του συντάγματος οπόταν έμαθον ότι το Λουλέ – Βουργάς περιήλθεν εντελώς εις την εξουσίαν αυτού. Αι δυο αύται εκστρατείαι εντελώς επιτυχούσαι τα μέγιστα ωφέλησαν σύμπαντα τον ρωσσικόν στρατόν διότι ένεκα της κατοχής του Παύλου και του Λουλέ – Βουργάς ούτος έταμεν ολοσχερώς την διακλάδωσιν του Διδυμοτείχου – Δεδέ-Αγάτς καθ ην εποχήν ευρίσκοντο εν τω τελευταίω τούτω σταθμώ 200 σιδηροδρομικαί άμαξαι και 5 ατμάμαξαι αίτινες θα επετάχυνον την μεταφοράν των στρατευμάτων του πυροβολικού, των ζωοτροφιών και πολεμοφοδίων εις τα τελευταία σημεία της επί τα πρόσω πορείας αυτού.»
Έτσι λοιπόν ένα τμήμα του Ρωσικού στρατού που ακολούθησε νοτιοδυτική πορεία έφτασε στο Δεδεαγάτς, το οποίο κατέλαβε την 23η Ιανουαρίου 1878 (π.ημ.). Διαβάζουμε σχετικά σε εφημερίδες της εποχής: «Νεωτέρων ειδήσεων περί της ανακωχής και της ειρήνης στερούμεθα. Φαίνεται όμως ότι ή δεν εστάλησαν έτι οριστικαί διαταγαί είς πάντα τα ρωσσικά στρατηγεία περί αναστολής των εχθροπραξιών, ή ότι άλλως καθορίζεται εν τη ανακωχή εκτός των ήδη κατεχομένων ή κατοχή και άλλων τινών μερών υπό των ρωσσικών στρατευμάτων. Ούτω φερ΄ ειπείν, οι Ρώσσοι ουδόλως ανέστειλαν την προς το Δεδεαγάτς προέλασιν, τουναντίων δε συντόνως αυτήν εξακολουθήσαντες κατέλαβον χθές την 2 ½ ώραν μ.μ. τον ειρημένον λιμένα. Λέγεται δε προς τούτοις ότι θέλουσι καταλάβει και την Τσατάλδζαν και τα πέριξ.» (Νεολόγος 24/5-2-1878).
«Η κατάληψις του Δεδεαγάτς εγένετο, φαίνεται, επί τω κυρίω σκοπώ του να καταλάβωσιν εν τω κεντρικώ εκείνω σταθμώ το εκεί συσσωρευθέν υλικόν της εταιρίας συμποσούμενον, ως λέγεται, εις πλείους των 140 σιδηροδρομικών αμαξών μετά πολλών ατμαμαξών. Το υλικόν τούτο τα μέγιστα διευκολύνει τας συγκοινωνίας και τας επισιτίσεις των Ρώσσων. Φαίνεται δε ότι εκείθεν εποιήσαντο προελάσεις τινάς, προς τον κόλπον του Σάρου, όπου λέγεται ότι κατέλαβον παράλια τινα σημεία.» (Νεολόγος 25/6-2-1878)
Παρά τη στρατηγική του σημασία λόγω του σιδηροδρόμου και του λιμανιού του, το Δεδεαγατς, όταν το κατέλαβαν οι Ρώσοι, δεν ήταν παρά ένα μικρό χωριό, το οποίο δεν είχε γίνει ακόμα έδρα σαντζακίου ούτε είχε μεταφερθεί σε αυτό ή έδρα του μητροπολίτη Αίνου. Όσο μικρό και αν ήταν κυριαρχούσε όμως το ελληνικό στοιχείο, για το λόγο αυτό οι Ρώσοι αναγνωρίζοντας το εμπορικό δαιμόνιο και την πολυμάθεια των Ελλήνων κατοίκων της πόλης, η κοινότητα των οποίων ήταν η πιο εύρωστη, διόρισαν αρχιγραμματέα των τελωνείων έναν Έλληνα, τον Νικόλαο Βαφειάδη: «Τα εκ Δεδέ αγάτς απαίροντα πλοία λαμβάνουσι τα τελωνειακά αυτών έγγραφα ελληνιστί συντεταγμένα, και τούτω διότι, ως φαίνεται, τελώνην διώρισαν ένα των εκεί ομογενών, η δε σφραγίς δια της οποίας επικυρούνται ταύτα φέρει τας λέξεις ελληνιστί Άγιος Νικόλαος. Αρχιγραμματέα του εν Δεδέ αγάτς τελωνείου διώρισαν τον εκεί διατρίβοντα κ. Νικόλαον Σ. Βαφειάδην.» (Νεολόγος 8/20-2-1878)
Ο θρύλος λέει ότι ο πολιτικός διοικητής που διορίστηκε από τους Ρώσους Ιωάννης Φιμερέλλης, ζήτησε από αυτούς την σύνταξη του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου της. Πρόκειται για μια ατεκμηρίωτη πληροφορία που σκοντάφτει στην κοινή λογική. Οι Ρώσοι ήρθαν προσωρινά ως κατακτητές αλλά και αν ακόμα είχαν βλέψεις να μείνουν μόνιμα, το διάστημα που παρέμειναν εδώ μεσούντος του πολέμου και της γενικότερης αναστάτωσης σε όλη τη Βαλκανική χερσόνησο δεν υπήρχε προφανώς η ανάγκη σχεδίασης ρυμοτομικού σχεδίου λόγω αύξησης του πληθυσμού και ανέγερσης κτισμάτων για την στέγαση του κόσμου ούτε φυσικά θα ανθούσε το εμπόριο την ταραγμένη εκείνη εποχή. Η Αδριανούπολη και η επαρχία της από την οποία και προς την οποία γινόταν εξαγωγή των προϊόντων της αλλά και εισαγωγή από το εξωτερικό προϊόντων αντίστοιχα ήταν υπό Ρωσική κατοχή, οι συγκοινωνίες είχαν παραλύσει, το μόνο εμπόριο που διεξαγόταν ήταν για τη σίτιση των στρατευμάτων, άμεσο ήταν το πρόβλημα των προσφύγων, τα στρατεύματα σε επιφυλακή για τυχόν επανάληψη των εχθροπραξιών και οι ξένες αγορές διέκειντο δυσμενώς απέναντι στη Ρωσία. Τέλος όταν επανήλθαν οι τούρκοι για ποιο λόγο να θέλουν να κρατήσουν το σχέδιο ρυμοτομίας των πρώην εχθρών τους; Οι σκέψεις αυτές επιβεβαιώνονται και από την αλληλογραφία του Γάλλου προξένου στο Δεδεαγατς κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχήςJ. Sapet, που ανακοίνωσε στο πρόσφατο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για την ιστορία της Αλεξανδρούπολης(15-17 Οκτωβρίου 2021) ο ερευνητής στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Γεώργιος Κουτζακιώτης. Με τις επιστολές αυτές ο Sapet πληροφορούσε τον προϊστάμενο του Πρόξενο στην Κωνσταντινούπολη για την ρωσική παρουσία στην μικρή πόλη μας. Τίποτα δεν αναφέρει για σχέδιο πόλεως. Συμφωνούν με τα ανωτέρω και όσα εσχάτως ο φίλος ιστορικός ερευνητής Μιχάλης Πατέλης ανακάλυψε και δημοσίευσε, δηλαδή την Οθωμανική επιτροπή που συνέταξε το σχέδιο πόλεως του Δεδεαγατς το 1875.
Υπό την πίεση της Μεγάλης Βρετανίας, η Ρωσία αποδέχθηκε την ανακωχή που προσέφερε η Πύλη και υπεγράφη στην Αδριανούπολη στις 30 Ιανουαρίου 1878, αλλά συνέχισε να κινείται, προς την Κωνσταντινούπολη. Οι Βρετανοί έστειλαν στόλο από πολεμικά πλοία υπό το Ναύαρχο Sir Geoffrey Thomas Phipps Hornby για να αποτρέψει τη Ρωσία από την είσοδο στην Πόλη, έτσι οι ρωσικές δυνάμεις σταμάτησαν τελικά στον Άγιο Στέφανο (σημερινό Γιεσίλκιοϊ Yeşilköy), προάστιο έξω από την Κωνσταντινούπολη. Εκεί υπογράφηκε η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου στις 19 Φεβρουαρίου / 3 Μαρτίου 1878, με την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Ρουμανίας, της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και την αυτονομία της Βουλγαρίας.
Αρχικά οι Ρώσοι δεν ήθελαν να αφήσουν το Δεδεαγατς, αποκτώντας έτσι πρόσβαση στο Αιγαίο, γεγονός βέβαια που προκαλούσε την αντίδραση των Βρετανών, όπως διαβάζουμε σχετικά στις ξένες εφημερίδες της εποχής:
«ΑΠΟΣΥΡΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΟΣΠΟΡΟ Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΑΠΟΣΥΡΣΗΣ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΗ ΑΠΟ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ ΣΤΟ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ»
Πηγή του Reuter’s από την Κων/πολη ανακοίνωσε ότι ο Στρατηγός Todleben πρόκειται να αποσυρθεί στη γραμμή της Tchataldja, αφήνοντας μια μικρή δύναμη στον Αγιο Στέφανο. Οι Ρώσοι προτείνουν να τραβηχτούν πίσω από τη γραμμή μεταξύ Δεδεαγατς και Αδριανούπολης εφόσον ο Βρετανικός στόλος αποσυρθεί την ίδια στιγμή.» (The N.Y. Times 8-5-1878)
Οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνη κράτησαν πολύ, αφού από τον Άγιο Στέφανο το επίκεντρο της διεθνούς διπλωματίας μεταφέρθηκε τον Ιούνιο του 1878 στο Βερολίνο όπου οι μεγάλες δυνάμεις προσπάθησαν να περιορίσουν τα κέρδη της Ρωσίας από την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου.
Τελικά αφού υπογράφηκε η Συνθήκη του Βερολίνου (1 Ιουλίου / 13 Ιουλίου 1878) τα ρωσικά στρατεύματα αρχίζουν σταδιακά να αποχωρούν από την Θράκη και να επανέρχονται οι Οθωμανικές αρχές. Έτσι οι Ρώσοι από το Δεδέαγατς αποχώρησαν στις 25-9/7-10 1878 σύμφωνα με δημοσίευμα του Νεολόγου της 29-9-1878 : « Γράφουσιν ημίν εκ Δεδε αγάτς τη 25/7 οκτωβρίου. Χθές κατέπλευσεν εις τον λιμένα ημών οθωμανικόν θωρηκτόν, φέρον 150 στρατιώτας, καταλαβόντας τον τόπον των Ρώσσων, οίτινες ήρξαντο αναχωρούντες αυθημερόν. Την εσπέραν της χθές πολλοί αξιωματικοί Ρώσσοι και Τούρκοι συνευθύμησαν. Λέγεται ότι οι Ρώσσοι προπίνοντες, ηύχοντο υπέρ του αναμενομένου αγγλορωσσικού πολέμου. Σήμερον ανεχώρησε και ο επίλοιπος ρωσσικός στρατός. Ήδη το Δεδέ αγάτς κατελήφθη υπό των τουρκικών δυνάμεων.»
Η μικρή μας πόλη στα πρώτα εκείνα βήματα του ιστορικού της βίου έζησε από κοντά για πρώτη φορά το δράμα του πολέμου. Οι πρώτοι εκείνοι κάτοικοι αντελήφθησαν ότι ήταν αδύνατο πια να αποφύγουν τους πολέμους που θα ακολουθούσαν, όσο η πόλη τους βρίσκονταν στην οριογραμμή μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
ΠΕΤΡΟΣ Γ. ΑΛΕΠΑΚΟΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ
