Ο βομβαρδισμός δεν είχε ανθρώπινα θύματα αλλά ξεθεμελίωσε τον κοσμοπολίτικο και πολυεθνικό χαρακτήρα της Αλεξανδρούπολης
Το 1915 βρήκε την πόλη μας, τότε Δεδεαγατς, υπό Βουλγαρική κατοχή και έρημη από τους Έλληνες κατοίκους της, που συστηματικά είχαν εκδιωχθεί από τις Βουλγαρικές αρχές, τα προηγούμενα έτη.
Στις 4 Φεβρουαρίου του 1915 ο Έλληνας Υποπρόξενος στο Δεδεαγατς Αθ. Χαλκιόπουλος πληροφορούσε στο Υπουργείο Εξωτερικών ότι δεν έμειναν Έλληνες στη περιοχή του. Οι τελευταίοι που είχαν παραμείνει και επειδή ήταν άποροι δεν είχαν που να πάνε με τη συνδρομή του Υποπροξένου εστάλησαν στον Πειραιά. Διαβάζουμε στο φύλλο της 17-4-1915 (π.ημ.) της εφημερίδας ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ:
«ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΕΚ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ. Δια του καταπλεύσαντος χθες εις τον λιμένα Πειραιώς ατμοπλοίου «Αβνη-Χουντά» αφίκοντο εκ Δεδεαγατς 15 ομογενείς άποροι, αποσταλέντες παρά του αυτόθι Έλληνος Προξένου».
Ο Άγγελος Ποιμενίδης με γλαφυρότητα συνοψίζει την εικόνα που παρουσίαζε το Δεδεαγατς εκείνη την εποχή:
«… το Δεδεαγατς σαν άδειασε από τους δραστήριους δημιουργούς του έμεινε από το 1914 ως το 1920 γυμνό και έρημο ολότελα. Έγινε μια στρατιωτική πόλις με λίγους Βουλγάρους, που φύλαγαν τα οχυρώματα που είχαν ανασκάψει κατά μήκος της παραλίας ως την Καβάλα και το Σταυρό για να σταματήσουν τυχόν αποβάσεις στρατευμάτων της Ανταντ. Έμοιαζε με απέραντο κοιμητήριο με άδεια και λεηλατημένα σπίτια, η ωραία πόλις. Ψυχή δεν υπήρχε.»
Σε δημοσίευμα της Αυστραλιανής εφημερίδας The Argus της 9.10.1915 διαβάζουμε σε μετάφραση ότι:
«Οι Βούλγαροι έχουν εκκενώσει όλα τα σπίτια στην παραλία, έχουν τοποθετήσει στα οχυρά πανίσχυρα πυροβόλα και διπλές σειρές ναρκών έξω από το λιμάνι. Το Δεδεαγατς περιγράφεται ως γεμάτο από στρατεύματα με Γερμανούς αξιωματικούς».
Η εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» της 15-10-1915 (παλαιό ημερολόγιο) αναφέρει για την πόλη μας:
«Οι Έλληνες είχον εκδιωχθεί υπό των Βουλγάρων. Τα καταστήματα, αι οικίαι, τα κτήματα ήσαν όλα ελληνικά αλλ’ είχον δημευθή. … Επίσης ο μύλος Πρωτόπαππα εξηκολούθει να είνε ελληνικός αν και δεν ειργάζετο, διότι η Βουλγαρία εζήτει να τον ενοικιάση εις Βουλγαρικήν εταιρείαν. Ο Πρωτόπαππας απέθανε. Το ζήτημα έμεινεν εκκρεμές».
Η Βουλγαρία εισήλθε στον πόλεμο στο πλευρό των κεντρικών δυνάμεων και στις 14 Οκτωβρίου 1915 κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Σερβίας ενώ τις αμέσως επόμενες ημέρες οι δυνάμεις της Ανταντ κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον της.
Οι Σύμμαχοι αλλά ιδίως η Μεγάλη Βρετανία έχοντας υποστεί τις μεγαλύτερες απώλειες στην αιματοβαμμένη και αποτυχημένη πλέον εκστρατεία της Καλλίπολης ήταν πολύ θυμωμένοι. Ο Sir Henry Jackson, Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου έριξε την ιδέα του βομβαρδισμού του Δεδεαγατς. Έτσι δόθηκε η εντολή στον Πλοίαρχο Larken με μια μοίρα του συμμαχικού στόλου που έδρευε στον Μούδρο της Λήμνου αποτελούμενη από είκοσι βρετανικά πολεμικά πλοία, εκ των οποίων τρία θωρηκτά, δυο βοηθητικά εύδρομα και 15 αντιτορπιλικά, την Πέμπτη 21 Οκτωβρίου 1915 (7.10.1915-π. ημ.) να βομβαρδίσει το Δεδεαγατς.
Η περιγραφή του βομβαρδισμού από ένα Βρετανό αξιωματικό του ναυτικού που πήρε μέρος στην επιχείρηση, όπως δημοσιεύθηκε στους NEW YORK TIMES στις 10.11.1915 είναι συγκλονιστική : «Γύρω στις 1.15 εξαπολύσαμε πυρ κατά των μεγάλων στρατώνων στα δυτικά του Δεδεαγατς και κάπως αγχωμένα περιμέναμε την απάντηση. Η αναφορά των μυστικών υπηρεσιών μας είχε δώσει λόγους να πιστεύουμε ότι θα βρίσκονταν εκεί 60.000 άνδρες και 350 πυροβόλα. Η πρώτη μας βολή τους έβγαλε έξω από τους στρατώνες και πήραμε τα επάνω μας για λίγο και τους αφήσαμε να ανασυνταχθούν. Ύστερα τους χτυπήσαμε δυνατά κ’ απανωτά από απόσταση 2800 γιάρδων (2560μ), κάνοντας τεράστιες τρύπες και θρυμματίζοντας μεγάλες εκτάσεις των τοίχων. Εκτός και αν κάποιος σκοτώθηκε μέσα στο κτίριο πιστεύω ότι δεν τραυματίσαμε κανένα. Πήγαμε εκεί μόνο για να προκαλέσουμε ζημιά και καταστροφή και όχι γα να σκοτώσουμε. Μετά από λίγο πήγαμε για το λιμάνι, έργο που απαιτεί λεπτούς χειρισμούς καθώς ο όγκος των καϊκιών τα οποία είχαμε εντολές να χτυπήσουμε ήταν πιο χαμηλά από τον εξωτερικό κυματοθραύστη και η ελάχιστη τροποποίηση της γωνίας βολής των πυροβόλων έκανε μεγάλη διαφορά.
Ευτυχώς ο άμαχος πληθυσμός είχε όλος φύγει και τα στρατεύματα κρύβονταν πίσω από τους λόφους. Όταν αντιληφθήκαμε ότι κανείς δεν χτύπησε μετατράπηκε το όλο σκηνικό σε μια εορταστική ανάμνηση της ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ καθώς ήταν η εκατοστή δέκατη επέτειος. Σε όλα βάλαμε φωτιά. Τα μόνα πράγματα που μας αψήφησαν εντελώς ήταν οι θημωνιές. Κάψαμε μια τεράστια ποσότητα από κάρβουνο, πολλά σκευοφόρα βαγόνια και φορτηγά , βάρκες και δυο αποθήκες πετρελαίου αλλά οι μεγαλύτερες φλόγες ήταν στις αποθήκες εμπορευμάτων πίσω από το λιμάνι με τα καΐκια και σε ένα τεράστιο εργοστάσιο γεμάτο από πολύ εύφλεκτα πράγματα. Αυτό είχε 6 ορόφους των δέκα παραθύρων και είχε δυο εφεδρικές πτέρυγες των τεσσάρων ορόφων η κάθε μια.
Με ένα ζωηρό άνεμο να μας βοηθά και καμία πυροσβεστική υπηρεσία να χαλά το ευχάριστο θέαμα, οι φλόγες έριχναν σκιά σε μια απόσταση 6 ναυτικών μιλίων.
Σχεδόν 12 χιλιόμετρα από βαγόνια και φορτηγά κάηκαν ευχάριστα με τη φωτιά να πηδάει από το ένα στο άλλο. Οι αποθήκες κάηκαν καλά η μια ύστερα από την άλλη. Είχαν μεγάλους γυάλινους φεγγίτες που είχαν θρυμματιστεί από τους βομβαρδισμούς και αέριζαν τη φωτιά όμορφα. Το γραφείο του Λιμεναρχείου πρέπει να είχε κάτι στεγνό μέσα γιατί κάηκε μεγαλόπρεπα. Το σπουδαίο ήταν ότι κανείς δεν προσπάθησε να σβήσει τις φλόγες και παρόλο που υπήρχε καπνός ο βομβαρδισμός φώτιζε τα πράγματα και βοηθούσε τον εξαερισμό ούτως ώστε υποθέτω ότι δεν θα ξαναδώ καλύτερες φλόγες από αυτές που είδα στο Δεδεαγατς. Οι σπίθες από το μεγάλο εργοστάσιο έβαλαν φωτιά προς την κατεύθυνση που φυσούσε ο άνεμος. Η φωτιά από τη στοίβα με το κάρβουνο δυστυχώς δεν εξαπλώθηκε αλλά κάηκε φεγγοβολώντας στον άνεμο.
Ο άνεμος ήταν δυνατός από τα βορειανατολικά έτσι το κατοικήσιμο μέρος της πόλης λίγο κινδύνεψε από τις φλόγες και δεν χτυπήσαμε το κτίριο της Διοίκησης ή το Ταχυδρομείο καθώς ήταν ανάμεσα σε ιδιωτικές οικίες. Παραμείναμε μέχρι το σκοτάδι απολαμβάνοντας τις φλόγες. Οι φλόγες από τις μεγάλες αποθήκες πρέπει να ξεπέρασαν τα τριακόσια πόδια (91μ) και η φωτιά έδειχνε συμπαγής από τη βάση προς τα πάνω.
Η αποθήκη πετρελαίου κάηκε κατά τη διάρκεια του απογεύματος κάνοντας μεγάλη λάμψη και κάποιες φλόγες πολύ μαύρες μαζί με λιπαρό καπνό που ανέβηκαν στα 1500 πόδια (457μ) για 2 μίλια. Δυστυχώς ήταν σε μια δεξαμενή στο έδαφος έτσι δεν μπορούσε να επεκταθεί πολύ. Αλλά ένα βαγόνι είχε μέσα πετρέλαιο ή πίσσα και όλο κάηκε φλεγόμενο σωστό αξιοθέατο. Μερικά δέντρα τσουρουφλίστηκαν από τις φλόγες αλλά τα περισσότερα από αυτά είναι στο κατοικήσιμο μέρος της πόλης που νομίζω ότι είναι ασφαλές. Δεν ρίξαμε βολές σε αυτό. Και ο άνεμος δεν το απείλησε. Η εκκλησία δεν χτυπήθηκε παρόλο που είχε αναφερθεί ότι είχε ένα σταθμό παρατήρησης και ένα ασύρματο πομπό πάνω σε αυτή.»
Αυτόπτης μάρτυρας του βομβαρδισμού ήταν ο πρόξενος τη Ελλάδος Αθ. Χαλκιόπουλος που έμεινε μέχρι τέλους και κατόρθωσε να διασώσει τα αρχεία του προξενείου. Σε σχετική του έκθεση(έγγρ. 654/11.10.15-παλ. ημερολόγιο) στο Υπουργείο Εξωτερικών, έγραψε μεταξύ άλλων:
«… Άμα τω αρξαμένω σφοδροτάτω βομβαρδισμώ της Πέμπτης άπασαι αι πολιτικαί αρχαί Δεδεαγατς κατέλιπον την πόλιν, τελεία δε ερήμωσις εβασίλευσεν εν τη πόλει πάντων ανεξαιρέτως εγκαταλειψάντων αυτήν λόγω ενσκήψαντος πανικού… Επί του βομβαρδισμού αναφέρω ότι ούτος αρξάμενος την παρελθούσαν Πέμπτη τη μια και δέκα λεπτά μετά μεσημβρίαν διήρκεσε μέχρι της πέμπτης και ημισείας. Μετέσχον εν όλω είκοσι αγγλικά πολεμικά, εν οις τρία θωρηκτά, δυο μεταγωγικά κι τα λοιπά αντιτορπιλικά. Προ του βομβαρδισμού προηγήθη κατόπτευσις δια δυο υδροπλάνων των στρατώνων, εν οις ευρίσκετο κατεσκηνωμένος στρατός. Ο βομβαρδισμός υπήρξε σφοδρότατος και συνεχής, καταλήξας εις πυρκαιάν».
Ο βομβαρδισμός χαρακτηρίστηκε από τον τύπο της εποχής ιδιαίτερα σκληρός σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που «αντήχησε μέχρι Βάρνας» (εφημ. Παρισινός Χρόνος (Le Τemps) της 11.10.1915-παλ.ημερολογ.).
Από την εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ της 12-10-1915 (π. ημ.) μαθαίνουμε για τον «απολογισμό» του βομβαρδισμού και τις ζημιές που προκάλεσε στις περιουσίες των Ελλήνων του Δεδεαγατς:
«Ο βομβαρδισμός υπήρξε σφοδρότατος και προεκάλεσε πυρκαιάς.… Οι στρατώνες κατεστράφησαν εξ ολοκλήρου με τας πρώτας οβίδας. Δυο λόχοι του 40ου συντάγματος πεζικού … κατελήφθησαν εντός των στρατώνων κατά τον βομβαρδισμόν και ετάφησαν υπό τα ερείπια … πλέον των χιλίων στρατιωτών εφονεύθησαν, πολυάριθμοι δε τραυματίσθηκαν. Εκ των ιδιωτών αριθμούνται δέκα θύματα εκ των οποίων δυο γυναίκες … Αι εν τη πόλει προξενηθεισαι ζημίαι είνε μέγισται. Αι πλείσται των οικιων και των καταστημάτων καστράφησαν. Ανήκον σχεδόν αποκλειστικώς εις Έλληνας. Αι ζημίαι δε ανέρχονται εις πολλά εκατομμύρια. Πυρκαιά βοηθούμενη υπό σφοδρού ανέμου, εξερράγη εις το καφενείον Καραμανλή, το οποίο εχρησιμοποιείτο ως Ναυτών, μετεδόθη δ’ έπειτα εις το ξενοδοχείο Ντελή-Μιχάλη και τη λαικήν συνοικίαν. Τα γραφεία του ατμοπλοικού πρακτορείου Χατζή – Δαούτ, το ξενοδοχείον Χατζή – Μαργαρίτη, το ωρολογοποιείον Αγκωπ, το ραφείον Αβρααμ Χαδεμ, το ξενοδοχείον Καπάτη, το υποκατάστημα της Τραπέζης Θεσσαλονίκης και άλλα παρακείμενα καταστήματα απετεφρώθησαν. Πυρκαιαί εξερράγησαν και εις άλλας συνοικίας. Το ξενοδοχείον «Ρούμελη», ιδιοκτησία Λεφάκη, τα ακίνητα Τιμαρέλη (Φιμερέλη) και Τακέλλα, Μιλλιόν, Γούδα, Βερμόζα, Ιωάννου, το καφενείον Φεμέρογλου, τα γραφεία Σιγγερ, το λιμεναρχείον, το πρακτορείον Μεσσαζερη, η οικία και τα καταστήματα αδελφών Καψελλέρη, αι σιταποθήκαι των σιδηροδρόμων, το κατάστημα του τελωνείου, ο μέγας ατμόμυλος Πρωτοπαππα, Οι δυο σιδηροδρομικοί σταθμοί, και ο στρατιωτικός σταθμός και η πρώτη γέφυρα των Ανατολικών σιδηροδρόμων κατεστράφησαν εκ του βομβαρδισμού και των πυρκαιών. Όλες αι φορτηγίδες και τρείς ατμάκατοι ευρισκόμενοι εν τω λιμένι κατεβυθίσθησαν.»
Στις συνέπειες του βομβαρδισμού πρέπει να προσθέσουμε και την αποχώρηση των ξένων αντιπροσωπειών από την πόλη. Στους “NEW YORK TIMES” της 25.10.1915 αναφέρεται ότι «ύστερα από εντολές της βουλγαρικής διοίκησης οι ξένοι πρόξενοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το Δεδεαγατς» μεταξύ αυτών και ο Αθ. Χαλκιόπουλος ο οποίος ζήτησε να μεταφέρει την έδρα του στην Ξάνθη.
Πέντε ημέρες μετά ο βομβαρδισμός επαναλήφθηκε από τρία Βρετανικά πολεμικά πλοία όπως επίσης και στις 18-1-1916.
Ο βομβαρδισμός της πόλης μας δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός στην ιστορία γιατί δεν είχε θύματα αλλά και γιατί δεν αφορούσε τους τότε νικητές συμμάχους αλλά την νικημένη Βουλγαρία. Ξεθεμελίωσε όμως τον κοσμοπολιτικό και πολυεθνικό χαρακτήρα της πόλης καταστρέφοντας τον εμπορικό ιστό της Οθωμανικής περιόδου και προετοίμασε την μετάβαση στην μίζερη πραγματικότητα μιας επαρχιακής πόλης του Ελληνικού κράτους, που θα συμβεί λίγα χρόνια μετά, με την ενσωμάτωση της στον εθνικό κορμό.
Πέτρος Γ. Αλεπάκος
Δικηγόρος Ιστορικός ερευνητής
