Πώς έδρασαν και λειτούργησαν σε κυβερνητικό και γεωστρατηγικό επίπεδο
Α’ μέρος
Το Διδυμότειχο ως Καστροπολιτεία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στα τεκταινόμενα της Υστεροβυζαντινής εποχής. Η σημαντικότητα του πολλαπλασιάστηκε κατά την εποχή των Παλαιολόγων, όπου κορυφαίες προσωπικότητες έδρασαν και λειτούργησαν σε κυβερνητικό και γεωστρατηγικό επίπεδο, εντός και εκτός των ισχυρών τειχών της πόλης μας.
Στο παρόν κείμενο αναφερόμαστε επιγραμματικά σε δώδεκα προσωπικότητες, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει, ότι οι προσωπικότητες της εποχής των Παλαιολόγων που συνδέονται με την ιστορική και αυτοκρατορική μας Καστροπολιτεία ήταν μόνον τόσες. Σαφώς και ήταν περισσότερες, γεγονός που αποδεικνύεται στις γραμμές του κειμένου, καθώς είναι αναπόφευκτη η αναφορά και σε άλλα σημαντικά πρόσωπα της εποχής. Για την οικονομία του κειμένου επέλεξα τις πιο (κατά τη γνώμη μου) σημαντικές προσωπικότητες, από τις οποίες θα αναφέρω γεγονότα, που τις σχετίζουν άμεσα με το Διδυμότειχο, δίχως να επεκταθώ γενικότερα στον βίο και τα έργα τους.
1. ΜΙΧΑΗΛ Η΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Μιχαήλ Η΄ γεννήθηκε το 1223 και πέθανε το 1282, ήταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων, για να το καταφέρει αυτό ανέτρεψε βίαια τη δυναστεία των Λασκαριδών (Βατάτζιδων), υποστηριζόμενος από τους άρχοντες (Δυνατούς) της Μικράς Ασίας, καθώς είχαν θιγεί τα συμφέροντά τους από τη φιλολαϊκή πολιτική του Ιωάννη Βατάτζη και του γιου του Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη. Όταν πέθανε ο Θεόδωρος Β΄, ο Μιχαήλ ανέλαβε την αντιβασιλεία και την κηδεμονία του νεαρού Ιωάννη Δ΄ Βατάτζη, τον οποίο τύφλωσε το 1261 σε ηλικία 11 ετών, ώστε να μην μπορεί ποτέ να απειλήσει τη δυναστεία των Παλαιολόγων. Όπως γνωρίζουμε ο Ιωάννης Βατάτζης κατάγεται από το Διδυμότειχο και αυτή η κατάσταση που περιγράψαμε συνδέει έμμεσα τον Μιχαήλ Η΄ με την πόλη μας.
Όσον αφορά και μία άμεση σύνδεση με το Διδυμότειχο είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου η τοπική μας εκκλησία προήχθηκε σε Μητρόπολη και κατατάχθηκε στην 96η θέση. Στην απόφαση αυτή σημαντικό ρόλο έπαιξε η γεωστρατηγική θέση του κάστρου στο πεδίο των συγκρούσεων μεταξύ Ρωμανίας/Βυζαντίου και Βουλγαρίας.
2. ΜΙΧΑΗΛ ΔΟΥΚΑΣ ΓΛΑΒΑΣ ΤΑΡΧΑΝΕΙΩΤΗΣ
Ο Ταρχανειώτης γεννήθηκε (μάλλον) το 1235 και πέθανε μετά το 1304. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι μετά την ανακατάληψη της Βασιλεύουσας το 1261 το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας μετατοπίζεται και πάλι στην Κωνσταντινούπολη, η αυτοκρατορία όμως δεν μπόρεσε ποτέ να φθάσει στην ισχύ του παρελθόντος, καθώς βάλλεται από πολλούς εχθρούς. Βούλγαροι, Τάταροι και Καταλανοί προκαλούν στη Θράκη μεγάλες καταστροφές. Στις αρχές του 14ου αιώνα φτάνει στην περιοχή της δυτικής Θράκης ο πρωτοστράτωρ Μιχαήλ Γλαβάς Ταρχανειώτης, ο οποίος ήταν μία κορυφαία προσωπικότητα κατά το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα, διοικητής του Θέματος της Θράκης, λαμπρός στρατιωτικός με αξιοσημείωτη οικοδομική δραστηριότητα σε φρουριακές εγκαταστάσεις. Σύμφωνα με τον Δρ. Θανάση Γουρίδη : «επισκεύασε ή οικοδόμησε εξαρχής περισσότερα από δεκαπέντε φρούρια τα οποία βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή άμυνας εναντίον των Βουλγάρων. Πιθανώς, μπορούμε να θεωρήσουμε έργο αυτής της δραστηριότητας την εκτεταμένη υστεροβυζαντινή επισκευή των τειχών του Διδυμοτείχου».
Σε επτά από τους σωζόμενους πύργους του κάστρου μας, στην Ανατολική και Βορειοανατολική πλευρά διακρίνεται το μονόγραμμα του Ταρχανειώτη, το σχέδιο δηλαδή που αποτελείται από τα γράμματα Τ – Χ – Ρ – S, εκ των οποίων το γνωστότερο και εμφανέστερο υπάρχει στον πύργο της Βασιλοπούλας. Το μονόγραμμα αυτό του Ταρχανειώτη κοσμεί μαζί με τα τείχη του Διδυμοτείχου και τον δικέφαλο αετό, το έμβλημα της XVI Μ/Κ ΜΠ Διδυμοτείχου, το οποίο φέρει και επίγραμμα με ρήση από την υπερήφανη απάντηση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου προς τον Μωάμεθ Β΄ «πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν».
Σχετικά με το έργο συντήρησης και επισκευής των τειχών κατά την εν λόγω εποχή ο κ. Γουρίδης αναφέρει και άλλα τρία ονόματα που ενδεχομένως και αυτά να εμπλέκονται στις αναστηλωτικές εργασίες του κάστρου, πρόκειται για τους Κωνσταντίνο Ταρχανειώτη, Μανουήλ Κουρτίκη Ταρχανειώτη ή και ακόμη από τον ίδιο τον Ιωάννη Καντακουζηνό.
3. ΜΙΧΑΗΛ Θ΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Μιχαήλ Θ΄ γεννήθηκε το 1277 και πέθανε το 1320. Το κάστρο του Διδυμοτείχου με επισκευασμένα και αναστηλωμένα τα τείχη του, αποτέλεσε το 1305 σωτήριο καταφύγιο για τον ίδιο, τον αδερφό του Κωνσταντίνο και τους στρατιώτες του, καθώς οπισθοχωρούσαν από τη μάχη που έλαβε χώρα στην ¨πεδιάδα των Άπρων¨, όπου είχαν ηττηθεί από τους Καταλανούς και ο Μιχαήλ είχε τραυματιστεί βαριά. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς ιστορεί σχετικώς : «Ο βασιλιάς (Μιχαήλ Θ΄) λοιπόν, φεύγει από εκεί για το Διδυμότειχο κι ακούει βαριά επίπληξη από τον πατέρα του και βασιλέα (Ανδρόνικο Β), επειδή, ενώ ήταν βασιλιάς, δεν ενήργησε όπως ταίριαζε σε βασιλέα». Επίσης ο Γεώργιος Παχυμέρης αναφέρει, ότι από το Διδυμότειχο ο Μιχαήλ Θ΄ : «οργανώνει την άμυνα των σπουδαιότερων πόλεων της Θράκης».
Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι σύμφωνα με το Δρ. Θανάση Γουρίδη το ταφικό βυζαντινό παρεκκλήσι (ερείπια του οποίου υπάρχουν βορείως του ναού του Αγίου Αθανασίου), συνδέεται με τον Μιχαήλ Θ΄ και ενδεχομένως και με τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο που προαναφέραμε, καθώς εκεί : «ανακαλύφθηκαν τα κάτω τμήματα δύο τοιχογραφιών που αναπαριστούσαν ένθρονους φτερωτούς αυτοκράτορες. Πρόκειται για μοναδικές παραστάσεις των δύο προαναφερθέντων αυτοκρατόρων, μάλιστα είναι πολύ πιθανό ο Μιχαήλ Θ΄ να συνδέεται και με την ανέγερση του παρεκκλησίου». Οι τοιχογραφίες αυτές έχουν μεταφερθεί και εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του Διδυμοτείχου.
4. ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Γ΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Ανδρόνικος γεννήθηκε το 1297 και πέθανε το 1341. Το 1321 ξεσπά ο πρώτος εμφύλιος των Παλαιολόγων μεταξύ του παππού Ανδρονίκου Β΄ και του εγγονού Ανδρονίκου Γ΄, ο δεύτερος επιλέγει το Διδυμότειχο ως κέντρο και ορμητήριό του, όπου μετέφερε τους αυλικούς του από την Αδριανούπολη. Στο Διδυμότειχο εγκαταστάθηκε και η πρώτη του σύζυγος η Ειρήνη (γεννηθείσα Αδελαΐδα) από τον Οίκο των Γουέλφων, ήταν κόρη του Ερρίκου Α΄ δούκα του Μπράουνσβαϊγκ. Η Ειρήνη πέθανε το 1324 στην Ραιδεστό δίχως να αφήσει διάδοχο, καθώς τον Ιούνιο του 1320 γέννησε έναν γιο, που όμως απεβίωσε 20 μήνες αργότερα.
Δεν πρέπει βεβαίως να παροράτε το γεγονός, ότι το Διδυμότειχο αποτελούσε προπύργιο του κυριότερου υποστηρικτή και συγγενή του νεαρού Ανδρονίκου του Ιωάννη Καντακουζηνού, ο οποίος κατείχε στην περιοχή και μεγάλη ακίνητη περιουσία. Ο νεαρός Ανδρόνικος συνέχισε να εμπιστεύεται το κάστρο του Διδυμοτείχου, ακόμη και μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης το 1322 από τους υποστηρικτές του.
Το 1326 ο Ανδρόνικος νυμφεύεται την Άννα (Γιοβάνα) της Σαβοΐας είχε γεννηθεί γύρω στα 1306 στο Σαμπερί (Chambery). Οι γονείς της ήταν ο κόμης της Σαβοΐας Αμεδαίος Ε’ και η Μαρία της Βραβάνδης. Η Άννα ήταν 6η απόγονος του Ισαακίου Β΄ Αγγέλου.
Το 1328 λήγει ο πρώτος εμφύλιος των Παλαιολόγων με νικητή τον Ανδρόνικο Γ΄, ο οποίος κυριεύει την Κωνσταντινούπολη και ανακηρύσσεται μονοκράτορας, αφού δύο χρόνια πριν είχε ανακηρυχθεί συναυτοκράτορας. Αν και μοναδικός πλέον αυτοκράτορας ο Ανδρόνικος, δεν εγκαταλείπει το Διδυμότειχο, όπου διαμένει με τη νέα του σύζυγο και τον στενό του κύκλο.
Το 1330 ο Ανδρόνικος Γ΄ αρρώστησε βαριά, ενώ βρισκόταν στο Διδυμότειχο και οι γιατροί δεν του έδιναν καμία ελπίδα ανάρρωσης. Παρά τις δυσμενείς διαγνώσεις των ιατρών, ο Ανδρόνικος επανάκαμψε θαυματουργικά, καθώς όπως αναφέρει ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ζήτησε και του έφεραν αγιασμό από την υπέραγνο Θεομήτορα της Πηγής (την Ζωοδόχο Πηγή στην Κωνσταντινούπολη). Αμέσως μόλις του έφεραν τον αγιασμό και τον ράντισαν στο κεφάλι συνήλθε, έλαβε τροφή και μετά από λίγες ημέρες ανάρρωσε, και η υγεία του αποκαταστάθηκε όπως και πριν.
Τον επόμενο χρόνο ο Ανδρόνικος έχοντας σαν βάση το Διδυμότειχο, αναλαμβάνει και πάλι δράση, καθώς αντιμετωπίζει εκστρατεύοντας από το ισχυρό κάστρο τους Τούρκους και τους Βουλγάρους, συγκεντρώνει στρατό για επιχειρήσεις κατά των Σέρβων και δέχεται τη διπλωματική αντιπροσωπεία των Βενετών.
Σχετικά με την επιλογή του Διδυμοτείχου από τον Ανδρόνικο, ως τόπο εγκατάστασης και κέντρο επιχειρήσεων, ο Φίλιππος Γιαννόπουλος στο βιβλίο του «Διδυμότειχο – Ιστορία ενός Βυζαντινού Οχυρού» (το οποίο ήταν η διδακτορική του διατριβή στο πανεπιστήμιο της Κολωνίας) αναφέρει ότι : «δεν ήταν μόνο στρατιωτικοί οι λόγοι που κρατούσαν τον αυτοκράτορα στο Διδυμότειχο. Σίγουρα η αγάπη του για το κυνήγι και γενικότερα για τον ιπποτικό τρόπο ζωής συνέβαλε στο να βρίσκει το κάστρο στον Έβρο (που περιβαλλόταν από ζηλευτές κυνηγετικές περιοχές) πολύ πιο ελκυστικό από την πρωτεύουσα στο Βόσπορο».
Το γεγονός της εγκατάστασης της βασιλικής οικογένειας στο Διδυμότειχο, επεφύλαξε για την ιστορική πόλη-κάστρο της Θράκης, να βιώσει την γέννηση ενός ακόμη αυτοκράτορα. Έτσι μετά τον Ιωάννη Βατάτζη, ο οποίος γεννήθηκε το 1193, στις 18 Ιουνίου του 1332 γεννιέται στο Διδυμότειχο ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις για την γέννηση του διαδόχου και αναφέρει την τέλεση αθλητικών αγώνων κατά μίμηση των Ολυμπιακών, όπως χαρακτηριστικά γράφει.
Το 1334 για στρατιωτικούς λόγους ο Ανδρόνικος μεταβαίνει με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη, όπου από εκεί κυβερνά το κράτος και συντονίζει τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις. Αναφορικά με την αντικατάσταση του Διδυμοτείχου από την Θεσσαλονίκη, αξίζει να παραθέσουμε την άποψη του καθηγητή του πανεπιστημίου της Κολωνίας Dr Berthold Rubin (ήταν ο επιβλέπων καθηγητής στη διδακτορική διατριβή του Φ. Γιαννόπουλου), ο οποίος αναφέρει : «Η Θεσσαλονίκη, που μόλις το 1334 αντικατέστησε το Διδυμότειχο ως τόπος διαμονής του αυτοκράτορα, δεν κατόρθωσε ποτέ να πάρει και τον γεωπολιτικό του ρόλο, δηλαδή να αποτελέσει το νευραλγικό σημείο της γεωγραφικής αυτής περιοχής». Το 1341 ο Ανδρόνικος Γ΄ βρισκόμενος για ακόμη μία φορά στο Διδυμότειχο ασθενεί και πάλι από εγκεφαλική ελονοσία, καθώς υποτροπίασε παλαιό του νόσημα. Μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε στις 15 Ιουνίου 1341, σε ηλικία 45 ετών.
5. ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΝΑ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΗ
Η Θεοδώρα Παλαιολογίνα Αγγελίνα Καντακουζηνή, όπως της άρεσε να την αποκαλούν, απέκτησε το τελευταίο επίθετο από τον σύζυγό της Μιχαήλ Καντακουζηνό. Τα δύο άλλα επίθετα έδειχναν τους δεσμούς της οικογενείας της, με τις αυτοκρατορικές οικογένειες της Ρωμανίας/Βυζαντίου, επίσης συγγένευε και με τον αριστοκρατικό οίκο των Ταρχανειωτών. Η Θεοδώρα γεννήθηκε κατά την έβδομη ή όγδοη δεκαετία του 13ου αιώνα. Λόγω του πρόωρου θανάτου του συζύγου της, απέκτησε μόνο ένα παιδί, τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό. Η Θεοδώρα έδωσε όλη την προσοχή της, στο να αποκτήσει ο γιος της μια πάρα πολύ καλή και επιμελημένη μόρφωση, καθώς και μία καλή και αντάξια σύζυγο.
Κατά την εποχή του πρώτου εμφυλίου πολέμου της δυναστείας των Παλαιολόγων (1321-1328), η Θεοδώρα διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο. Ενίσχυσε χρηματικά και συμβουλευτικά τον ανεψιό της Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, τον οποίο μαζί με τον γιό της βοήθησαν στο να επικρατήσει έναντι του παππού του Ανδρονίκου Β΄. Κατά τις εκστρατείες του ο Ανδρόνικος Γ΄ εμπιστευόταν τη διοίκηση του κάστρου του Διδυμοτείχου στη θεία του Θεοδώρα Καντακουζηνή, η οποία διοικούσε μαζί με την πρώτη σύζυγο του Ανδρονίκου την Ειρήνη και μετέπειτα με τη δεύτερη σύζυγο του την Άννα. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι σύμφωνα με τον Δρ Θανάση Γουρίδη, την εποχή εκείνη που είχε ξεσπάσει η ησυχαστική έριδα, στο Διδυμότειχο είχε σχηματιστεί από τη Θεοδώρα : «ένας κύκλος με μεγάλη επιρροή σε πολιτικά και θεολογικά θέματα, στηρίζοντας καταλυτικά τη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά».
Η Θεοδώρα μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου Γ’ διαμένει στην Κωνσταντινούπολη για να φροντίζει την αυτοκράτειρα Άννα. Μετά όμως την στέψη του Καντακουζηνού στο Διδυμότειχο το 1341, άρχισαν να διώκονται όλοι οι υποστηρικτές του, με την κατηγορία του «καντακουζηνισμού» και βεβαίως δεν εξαιρέθηκε και η μητέρα του. Αρχικά τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Αργότερα, την ίδια χρονιά φυλακίστηκε, το σπίτι της κατεδαφίστηκε και κατασχέθηκε η αρκετά μεγάλη περιουσία της στην Κωνσταντινούπολη. Ο χειμώνας ήταν δριμύς, και στη φυλακή είχε πολύ κρύο και υγρασία, επίσης, την ταλαιπωρούσαν με ψευδείς αναφορές για τη σύλληψη ή το θάνατο του γιού της Ιωάννη. Έτσι κατά συνέπεια κάμφθηκε η αντίστασή της και κλονίστηκε η υγεία της, δίχως να της παρέχουν ιατρική φροντίδα. Στις 6 Ιανουαρίου του 1342 ανήμερα της εορτής των Θεοφανίων, η Θεοδώρα Καντακουζηνή πέθανε στη φυλακή, διωκόμενη, λιμοκτονούσα και χωρίς να έχει δικαίωμα σε ιατρική φροντίδα. Την έθαψαν στον οικογενειακό τάφο των Παλαιολόγων, στο κοιμητηριακό παρεκκλήσι της Κυράς Μάρθας της μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη.
6. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΕΤΟΧΙΤΗΣ
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης γεννήθηκε το 1270 και πέθανε το 1332. Ήταν λόγιος, πανεπιστήμων, ανώτατος αξιωματούχος και ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου, με ιδιαίτερη συμβολή στην ανθρωπιστική αναγέννησης του 15ου αιώνα. Αναρριχήθηκε σε διάφορα αξιώματα της βυζαντινής διοίκησης και έφτασε στο αξίωμα του Μεγάλου Λογοθέτη (πρωθυπουργού του κράτους) του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου.
Κατά τα πρώτα χρόνια της «πρωθυπουργίας» του ασχολήθηκε ανακαινίζοντας ριζικά και διακοσμώντας με θαυμάσια ψηφιδωτά, από τα καλύτερα της Παλαιολόγειας τέχνης, την περίφημη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη.
Μετά την επικράτησή του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου στον εμφύλιο πόλεμο και την άνοδό του στον θρόνο, ο νεαρός αυτοκράτορας τιμώρησε τους υποστηρικτές του παππού του. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Μέγας Λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης, ο οποίος εξορίστηκε – περιορίστηκε στο κάστρο του Διδυμοτείχου. Ο Μετοχίτης κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Διδυμότειχο, όπου και είχε ασθενήσει (1328-1330), διέμενε, όπως γράφει ο ίδιος : «σε κάποια μονή, που είναι η πρώτη ανάμεσα σε άλλες μονές» (μας δίνει δηλαδή πληροφορίες για την ύπαρξη μοναχισμού στο Διδυμότειχο). Εκεί συνδέθηκαν μαζί του οι περισσότεροι εκ των μοναχών της περιοχής του Διδυμοτείχου, οι οποίοι συνέπασχαν και τον παρηγορούσαν για την ασθένειά του. Ορισμένοι από τους μοναχούς, που είχαν αποκτήσει οικειότητα μαζί του, τον προέτρεπαν (ως λόγιος που ήταν) να γράψει τον βίο ενός τοπικού θαυματουργού αγίου του Οσίου Ιωάννη του Νέου (τέλη 10ου αρχές 11ου αι.), πράγμα που έκανε και ο βίος αυτός έχει διασωθεί ως τις μέρες μας. Είναι γεγονός πως αν δεν εξοριζόταν ο Μετοχίτης στο Διδυμότειχο, δεν θα γνωρίζαμε σήμερα την ύπαρξη του τοπικού μας Οσίου Ιωάννη του Νέου, ο οποίος συγκαταλέγεται μεταξύ των δεκατριών τοπικών αγίων του Διδυμοτείχου (περισσότερα στοιχεία στο βιβλίο μου «Καστρινό Συναξάρι»).
Βέβαια για τον ίδιο δεν ήταν και ότι καλύτερο η διαμονή του στο Διδυμότειχο, καθώς πέραν της ασθένειάς του, ήταν και ασυνήθιστος στη διαβίωση εκτός της Βασιλεύουσας και παραπονιόταν για την κακή ποιότητα του κρασιού, των λαχανικών που του προκαλούσαν δυσπεψία και την κακή συμπεριφορά των κατοίκων, οι οποίοι βέβαια τον θεωρούσαν καθεστωτικό αντίπαλο.
Το 1330 όταν ασθένησε βαριά ο Ανδρόνικος Γ΄ έδωσε εντολή να αποφυλακιστούν όλοι οι πολιτικοί του κρατούμενοι και μεταξύ αυτών ήταν και ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Ο οποίος επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και το 1331 έγινε μοναχός με το όνομα Θεόληπτος στην αγαπημένη του Μονή της Χώρας, όπου και πέθανε στις 13 Μαρτίου 1332.
