Πώς έδρασαν και λειτούργησαν σε κυβερνητικό και γεωστρατηγικό επίπεδο
B’ μέρος
7. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Κωνσταντίνος Δούκας Κομνηνός Παλαιολόγος γεννήθηκε μεταξύ των ετών 1278-1281 και ήταν γιος του Ανδρονίκου Β΄ και αδελφός του Μιχαήλ Θ’, που προαναφέραμε. Το 1305 ήταν στο στράτευμα του Μιχαήλ Θ’, που ηττήθηκε από τους Καταλανούς και διασώθηκε και αυτός στο Διδυμότειχο. Ο Κωνσταντίνος αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικότατο παράδειγμα φυλάκισης αντιπάλου του νεαρού Ανδρονίκου Γ’ (και ανιψιού του), στο Διδυμότειχο, καθώς τον συνέλαβαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ήταν κυβερνήτης, κατά την εκεί εξέγερση υπέρ του Ανδρονίκου Γ΄.
Ο Νικηφόρος Γρηγοράς μαζί με την αναφορά των υπόψη γεγονότων μας δίνει και μια ενδιαφέρουσα περιγραφή των λαξευμένων σπηλαίων, που υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη στο κάστρο του Διδυμοτείχου, αναφέρει: «Την επομένη, έπεισαν το νεαρό βασιλέα (Ανδρόνικο Γ’) οι γύρω του και τον έστειλε (τον Δεσπότη Κωνσταντίνο) στο Διδυμότειχο, για να τον φυλακίσουν με ποινή φοβερή και βασανιστικότατη. Γιατί η κορυφή που εξέχει από την πολίχνη του Διδυμοτείχου είναι όλη μια πέτρα, την οποία οι κάτοικοι, επειδή βρήκαν ότι είναι κατάλληλη για να λαξεύεται, την κούφωσαν με υπόγειες δεξαμενές και φρέατα, που δέχονταν τα νερά της βροχής».
Ο χώρος όπου φυλακίστηκε ο Κωνσταντίνος, κατά πάσα πιθανότητα βρίσκεται σε λαξευμένο σπήλαιο (βορείως του ναού του αγίου Αθανασίου), όπου βρέθηκε εγχάρακτο μονόγραμμα του ονόματος Παλαιολόγος, το οποίο σύμφωνα με τον Δρ. Θανάση Γουρίδη είναι του Κωνσταντίνου. Ο Κωνσταντίνος πέθανε το 1334/35 αφού είχε γίνει μοναχός με το όνομα Κάλλιστος.
8. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΙΛΑΡΙΩΝ
Ο Μητροπολίτης Διδυμοτείχου Ιλαρίων ήταν μια Αγία μορφή του 14ου αιώνα έζησε από το 1281 περ. μέχρι το 1343.
Ο Ιλαρίων ήταν ένας από τους πλησιέστερους και κυριότερους μαθητές του Οσίου Μακαρίου, μιας ασκητικής και χαρισματικής μορφής του Μικρασιατικού μοναχισμού στο όρος Λάτρος της Δυτικής Μικράς Ασίας. Λόγω των Τουρκικών επιδρομών στη Μικρά Ασία, ο Μακάριος κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, και εγκαταστάθηκε μαζί με τη συνοδεία του στη Μονή Καλλίου. Ο μεγάλος Βρετανός βυζαντινολόγος Ντόναλντ Νίκολ, σχολιάζοντας τον βίο του οσίου Μακαρίου, τονίζει τη σημαντικότητα του υπόψη κειμένου, σχετικά με τις πληροφορίες που παραθέτει και για τον Ιλαρίωνα, τον οποίο χαρακτηρίζει ως ¨πανάγιο και πνευματικό¨ καθώς και ότι : «είχε ανατραφεί από τον όσιο Μακάριο από την παιδική του ηλικία, μάλλον στη Μικρά Ασία, και θα πρέπει να πήγε μαζί του σαν μαθητής του στη Μονή Καλλίου στην Κωνσταντινούπολη». Επίσης αναφέρει ότι : «η περίπτωση του Διδυμοτείχου Ιλαρίωνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι η αγία του φύση και τα προφητικά του χαρίσματα δεν τον οδήγησαν μόνο στο να γίνει ονομαστός στην αγιογραφία, αλλά και στο να αναφέρεται σε εκθέσεις ενός αυτοκράτορα – στρατιώτη που επρόκειτο να αποτραβηχτεί και ο ίδιος στη μοναστική κοινωνία» (εννοεί τον Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό). Σε ηλικία τριάντα ετών μετά από συμβουλή και ευλογία του Μακαρίου, ο Ιλαρίων χειροτονήθηκε ιερέας από τον τότε πατριάρχη. Για άλλα τριάντα χρόνια έζησε σε μοναστική αφάνεια και ταπεινότητα. Μετά από τριάντα χρόνια μοναστικού βίου και λόγω των καλών σχέσεων που είχε με τους αυτοκράτορες Ανδρόνικο Γ’ και Ιωάννη Στ’ Καντακουζηνό, το όνομα του προτάθηκε για τη μητρόπολη του Διδυμοτείχου, όπου και ενθρονίστηκε κατά πάσα πιθανότητα το 1341. Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε, ότι στο Διδυμότειχο έχει διασωθεί η παράδοση που θέλει τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, κατά τα ταξίδια του από τη Θεσσαλονίκη προς την Κωνσταντινούπολη, να επισκέπτεται την πόλη-κάστρο, προκειμένου να συναντήσει τον άγιο και ησυχαστή μητροπολίτη Ιλαρίωνα, και για τον λόγο αυτό στον ναό του Σωτήρος Χριστού, πρώην Μονή Χριστού Παντοκράτορος, τιμάται κάθε χρόνο η μνήμη του αγίου Γρηγορίου Παλαμά με την τέλεση αγρυπνίας, εκεί όπου υπήρχε και μία άλλη αγία μορφή του τόπου μας ο ηγούμενος Γαβριήλ (περισσότερα στοιχεία και για τους δύο τοπικούς μας αγίους στο βιβλίο μου «Καστρινό Συναξάρι»).
Αξίζει να παραθέσουμε και ένα περιστατικό που συνδυάζει το φυσικό περιβάλλον του λόφου του κάστρου με την ιστορία. Όταν στις 26 Οκτωβρίου 1341 στέφθηκε ο Καντακουζηνός αυτοκράτορας στα ανάκτορα του κάστρου, μετά την τελετή ζητήθηκε από τον Ιλαρίωνα να ευλογήσει το κράτος και τον αυτοκράτορα. Ο Ιλαρίων έδωσε την ευλογία του και είπε την εξής προφητική φράση: «το να είναι κανείς αυτοκράτορας των Ρωμαίων ήταν κάτι που είχε ορίσει ο Θεός, όμως όσοι έτρωγαν άγουρα σύκα, σίγουρα θα υπέφεραν από πρησμένα χείλη». Γεγονός που επαληθεύτηκε, καθώς ο Καντακουζηνός μετά από πολλές δυσκολίες κατόρθωσε να επικρατήσει στον δεύτερο εμφύλιο των Παλαιολόγων και να μπει θριαμβευτής στη Βασιλεύουσα το 1347. Όσον αφορά την επιλογή του σύκου στη φράση του Ιλαρίωνα, θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι στον λόφο του κάστρου ακόμη και σήμερα υπάρχουν πολλές αγριοσυκιές, των οποίων το ριζικό σύστημα ευνοείται από τα κοιλώματα του βράχου. Προφανώς υπήρχαν και τότε και αποτέλεσαν το παράδειγμα στην προφητική του φράση.
9. ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤ’ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ
Ο Ιωάννης Καντακουζηνός γεννήθηκε το 1292, ήταν γιος του Μιχαήλ και της Θεοδώρας Καντακουζηνού. Η μητέρα του Θεοδώρα επέλεξε για γυναίκα του την Ειρήνη Ασένινα Καντακουζηνή, η οποία ήταν δισέγγονή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Ο Καντακουζηνός και η Ειρήνη απέκτησαν έξι παιδιά, τρία αγόρια (Ματθαίο, Μανουήλ και Ανδρόνικο και τρία κορίτσια (Μαρία, Θεοδώρα και Έλενα).
Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, κατά τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων (1321-1328), μεταξύ του Ανδρονίκου Β’ (παππού) και του Ανδρονίκου Γ’ (εγγονού), πήρε το μέρος του δευτέρου, και έχοντας ως έδρα τους το κάστρο του Διδυμοτείχου, κατάφεραν να υπερισχύσουν και να βγουν νικητές. Μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου Γ’ το 1341, ο Ιωάννης Καντακουζηνός ωθούμενος από τους υποστηρικτές του, και προκειμένου να καλύψει το κενό εξουσίας, στέφθηκε αυτοκράτορας στο παλάτι επάνω στο κάστρο του Διδυμοτείχου (στην ουσία στέφθηκε συναυτοκράτορας καθώς σεβάστηκε τα κληρονομικά δικαιώματα του νεαρού γιου του Ανδρονίκου Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου). Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι κατά τις εκστρατείες του Καντακουζηνού, η σύζυγός του Ειρήνη διοικούσε το Διδυμότειχο μαζί με τον αδελφό της Μανουήλ Ασάν, και με πνευματικό της στήριγμα τον επίσκοπο Διδυμοτείχου Ιλαρίωνα.
Η στέψη του Καντακουζηνού αποτέλεσε την απαρχή του δευτέρου εμφυλίου των Παλαιολόγων (1341-1347), όπου και πάλι το Διδυμότειχο επιλέχθηκε ως έδρα και ορμητήριο του Ιωάννη Καντακουζηνού, αντέχοντας στις πολιορκίες των αντιπάλων του και δίνοντας του ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για την τελική του επικράτηση το 1347, όταν και μπήκε θριαμβευτής στην Κωνσταντινούπολη.
Αντίπαλοι του Καντακουζηνού ήταν η χήρα σύζυγος του Ανδρονίκου Γ’ Άννα της Σαβοΐας, ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας και ο μέγας Δούκας Αλέξιος Απόκαυκος, οι οποίοι αποτελούσαν την αντιβασιλεία του νεαρού διαδόχου. Με τις ενέργειες αυτές του Καντακουζηνού το Διδυμότειχο αναβαθμίστηκε και λειτούργησε γι’ ακόμη μία φορά ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, καθώς στην ιστορική Καστροπολιτεία της Θράκης ο Καντακουζηνός συνομιλούσε με πρέσβεις από άλλες περιοχές και διοικούσε τα υπόλοιπα τμήματα του. Επίσης θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι το γεγονός της στέψης του Καντακουζηνού στο Διδυμότειχο κατατάσσει την πόλη, στην κατηγορία των ελάχιστων πόλεων όπου στέφθηκαν Αυτοκράτορες της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Ως γνωστόν η συντριπτική πλειοψηφία στέφονταν στην Κωνσταντινούπολη. Άλλες πόλεις όπου έλαβε χώρα στέψη αυτοκράτορα ήταν: η Νίκαια της Μικράς Ασίας (όπου εκεί στέφθηκε ο Διδυμοτειχίτης Ιωάννης Βατάτζης και γενικά η Δυναστεία των Λασκαρέων), η Αδριανούπολη (όπου στέφθηκε για δεύτερη φορά ο Καντακουζηνός) και ο Μυστράς όπου στέφθηκε ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος. Ο Καντακουζηνός δεν άφησε τα ίχνη του μόνο στο Διδυμότειχο αλλά και στο σημερινό χωριό Πύθιο (Εμπύθιο), όπου κατασκεύασε κάστρο με σκοπό να αποτελέσει το προσωπικό του καταφύγιο στις επιχειρήσεις που διεξήγαγε κατά τη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων, χαρακτηριστική είναι η μάχη του Εμπυθίου το 1352.
Στο τέλος του 1354 εγκατέλειψε τον αυτοκρατορικό θρόνο και έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ, λειτουργώντας για πολλά χρόνια ως σύμβουλος του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Πέθανε το 1383 στον Μυστρά, όπου ο γιος του Ματθαίος ασκούσε τα καθήκοντα του Δεσπότη (κυβερνήτη) του Μοριά.
10. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΛΕΚΑΣ
Σύμφωνα με τον Μανουήλ Γεδεών (Πατριαρχικοί Πίνακες), ο Ιωάννης Καλέκας γεννήθηκε περί το 1283-84 στον Άπρο της Θράκης «όθεν ελέγετο Απρηνός, επωνυμείτο δε Καλέκας». Διετέλεσε πατριάρχης από το 1334 έως το 1347. Κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του εξέδωσε διάφορες συνοδικές πράξεις, μία εξ αυτών αφορούσε και το Διδυμότειχο, καθώς το 1340 μετέτρεψε τη Μονή Παναγίας Οδηγήτριας από γυναικεία σε ανδρική. Όπως προαναφέραμε παραπάνω ο Καλέκας υπήρξε εχθρός του Ιωάννη Καντακουζηνού και αποτέλεσε το ένα από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας του νεαρού Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου. Διαδραμάτισε και αυτός με τη σειρά του αρνητικό ρόλο με την εμπλοκή του στον δεύτερο και καταστρεπτικότερο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων. Μετά την επικράτηση του Καντακουζηνού το 1347 και την είσοδο του στην Κωνσταντινούπολη, ο Ιωάννης Καλέκας ως επικίνδυνος πολιτικός του αντίπαλος, καθαιρέθηκε και εκτοπίστηκε στο Διδυμότειχο σε αυστηρή απομόνωση. Σύμφωνα με πηγές ο Καλέκας πέθανε στο Διδυμότειχο τον Δεκέμβριο του 1347.
11. ΙΩΑΝΝΗΣ Ε’ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος ήταν γιος του Ανδρονίκου Γ’ Παλαιολόγου και της Άννας της Σαβοΐας, γεννήθηκε στο Διδυμότειχο στις 18 Ιουνίου του 1332. Όπως προαναφέραμε ο Ανδρόνικος Γ’ πέθανε το 1341, όταν ο Ιωάννης ήταν μόλις εννέα ετών και φυσικά δεν ήταν σε θέση να τον διαδεχθεί. Για τον λόγο αυτό δημιουργήθηκε η αντιβασιλεία, αποτελούμενη από τη μητέρα του Άννα, τον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και τον μεγάλο Δούκα (ναύαρχο) Αλέξιο Απόκαυκο, οι οποίοι συγκρούστηκαν μέχρι το 1347 με τον Ιωάννη Καντακουζηνό. Μέσα σ’ αυτές τις ενδοδυναστικές έριδες μεγάλωσε και ενηλικιώθηκε ο νεαρός Ιωάννης. Μετά το 1347 ο Καντακουζηνός είναι πλέον ο κυρίαρχος των καταστάσεων, παρόλα αυτά όμως πείθει τους υποστηρικτές του να δώσουν όρκο πίστης και στον Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγο, και ακολούθως τον κάνει γαμπρό του, δίδοντας του για γυναίκα του την κόρη του Ελένη, γεγονός που δυσαρεστεί τον μεγάλο του γιο Ματθαίο, με αποτέλεσμα να υπάρξουν προστριβές μεταξύ αυτού και του Ιωάννη Ε’. Προσπαθώντας να βρεθεί μία συμβιβαστική λύση ανάμεσα στους δύο νεαρούς, γίνεται μία κατανομή περιοχών, όπου στον Ιωάννη Ε’ κατέληξε ο γενέθλιος τόπος του, το κάστρο του Διδυμοτείχου, δίχως όμως να σταματήσουν οι μεταξύ τους προστριβές. Η αναπόφευκτη σύγκρουση Καντακουζηνών και Παλαιολόγων έλαβε χώρα στα τέλη του 1352 στην περιοχή του Εμπυθίου (Πυθίου) και νικητές αναδείχθηκαν ο Ιωάννης Καντακουζηνός και οι Τούρκοι σύμμαχοί του. Μετά από δύο χρόνια το 1354 ο Ιωάννης Καντακουζηνός παραιτείται εκουσίως από τον θρόνο των Ρωμαίων/Βυζαντινών, και πλέον ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος είναι ο αδιαμφισβήτητος αυτοκράτορας. Δυστυχώς οι εμφύλιες διενέξεις του πρώτου μισού του 14ου αιώνα, καθώς και ο οικονομικός μαρασμός της αυτοκρατορίας, είχαν ως αποτέλεσμα να επωφεληθούν οι Οθωμανοί Τούρκοι και να αρχίσουν να καταλαμβάνουν σημαντικές περιοχές και κάστρα της Θράκης. Το Διδυμότειχο κυριεύθηκε οριστικά από τους Τούρκους το 1361. Ο Ιωάννης Ε’ γενικότερα υπήρξε μία τραγική προσωπικότητα για την Ρωμανία/Βυζάντιο, καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του ήταν μπλεγμένος σε ενδοδυναστικές έριδες, γεγονός που αποδυνάμωνε το κράτος. Προκειμένου να βοηθηθεί από τη Δύση, έφτασε στο σημείο να ασπαστεί τον παπισμό, και μέχρι το 1391 που πέθανε, οι Τούρκοι είχαν καταλάβει πολλές περιοχές, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της αυτοκρατορίας.
12. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Δημήτριος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1407 υπήρξε τελευταίος δεσπότης (κυβερνήτης) του Μυστρά από το 1449 έως το 1460. Το 1467 και ενώ του είχε δοθεί από τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή ως φέουδο η περιοχή της Αίνου, η Λήμνος η Ίμβρος και μεγάλες εκτάσεις από τα νησιά Θάσο και Σαμοθράκη, έπεσε σε δυσμένεια, καθώς έκανε φορολογικές απάτες με το εμπόριο άλατος, και στάλθηκε να ζήσει δίχως περιουσία στο Διδυμότειχο. Στην Καστροπολιτεία της Θράκης που συνέχισε να αποτελεί τόπο εγκατάστασης αυτοκρατόρων (δηλ των Οθωμανών Σουλτάνων), μία μέρα τον είδε ο Μωάμεθ Β’ και τον λυπήθηκε, με αποτέλεσμα να του δώσει μια ετήσια επιχορήγηση (συμπληρωματικά να αναφέρουμε, ότι ο Δημήτριος είχε δώσει και την κόρη του Ελένη ως σκλάβα στο χαρέμι του Μωάμεθ). Στη συνέχεια ο Δημήτριος μετέβη στην Αδριανούπολη όπου έγινε μοναχός (αυτός και η σύζυγός του), και αργότερα πέθανε σε ένα μοναστήρι το 1470. Ο Δημήτριος υπήρξε μία τραγικά επιζήμια προσωπικότητα για την ιστορία της Ρωμανίας/Βυζαντίου, αλλά και αυτός όπως και άλλα πρόσωπα και καταστάσεις συνδέουν τις δύο Καστροπολιτείες του Διδυμοτείχου και του Μυστρά, όπως είχαμε αναδείξει στα Παλαιολόγεια του 2015, καθώς και σε ανάλογη αρθρογραφία στην ιστοσελίδα kastropolites.com.
Ιωάννης Α. Σαρσάκης
(Καστροπολίτης)
Βιβλιογραφία κειμένου
Γιαννόπουλου Φίλιππου, Διδυμότειχο – Ιστορία ενός Βυζαντινού Οχυρού, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Αθήνα 1989.
Γουρίδη Αθανασίου, Τα κρυμμένα πρόσωπα του Ιανού-Διδυμότειχο, μία αέναη περιπλάνηση, Έκδοση Δήμου Διδυμοτείχου 2018.
Μανουήλ Ι. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες, Εν Κωνσταντινουπόλει 1885-1890.
Νικηφόρου Γρηγορά, Ρωμαϊκή Ιστορία, Εκδόσεις Νέας Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1997.
Ντόναλντ Μακ Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός ο απρόθυμος αυτοκράτορας, Εκδόσεις ΔΟΛ Α.Ε. Αθήνα 2010.
Σαρσάκη Ιωάννη, Καστρινό Συναξάρι, Εκδόσεις iwrite, Θεσσαλονίκη 2023.
Σαρσάκη Ιωάννη, Διδυμότειχο και Μυστράς δύο Καστροπολιτείες με κοινή ιστορία, kastropolites.com.
Στήβεν Ράνσημαν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2005.
