Από την περιθωριοποίηση στην αναγνώριση
Απομονωμένοι και αθόρυβοι. Κλειστοί στην κοινότητά τους ψηλά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, παρέμεναν για δεκαετίες «αόρατοι» σε έναν τόπο όπου πρωτοεμφανίστηκαν τον 14ο αιώνα. Η περιθωριοποίηση των Μπεκτασήδων Αλεβιτών της Θράκης λαμβάνει τώρα τέλος με την επίσημη αναγνώριση τους ως θρησκευτική μειονότητα από το ελληνικό κράτος. Το επιβάλλει η πολιτική της εποχής, αλλά είναι και δικό τους αίτημα, το οποίο απέφερε ένα νομοσχέδιο που μέχρι χθες, 22 Ιουλίου, ήταν σε διαβούλευση και παίρνει πλέον τον δρόμο της ψήφισης στη βουλή.
Η ελληνική κυβέρνηση προχωρά μέσω του σχεδίου νόμου του Υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, «Σύσταση νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου με την επωνυμία Ελληνορθόδοξη Ιερά Βασιλική Αυτόνομη Μονή του Αγίου και Θεοβάδιστου όρους Σινά στην Ελλάδα, ρυθμίσεις θεμάτων αρμοδιότητας Γενικής Γραμματείας Θρησκευμάτων, ενίσχυση της ασφάλειας στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, διατάξεις για τον αθλητισμό και λοιπές ρυθμίσεις», στη νομική αναγνώριση της θρησκευτικής κοινότητας των Μπεκτασήδων Αλεβιτών Μουσουλμάνων Θράκης.
Καταγωγή και θρησκεία
Οι Μπεκτασήδες Αλεβίτες ανήκουν στο σουφικό τάγμα των Βεκτασήδων και αποτελούν μια θρησκευτική μειονότητα των σιιτών του Ισλάμ, με μακραίωνες θεολογικές, λατρευτικές και κοινωνικές πρακτικές που τους διαφοροποιούν από τους σουνίτες Μουσουλμάνους. Η διαφοροποίηση αυτή επέφερε διαχρονικά διώξεις εναντίον τους στις περιοχές όπου αναπτύσσονται οι κοινότητές τους, γι’ αυτό και κατέληξαν να ζουν απομονωμένοι.
Στη Θράκη, η κοινότητα αυτή αριθμεί περίπου 3.500 – 4.000 μέλη. Διεθνείς επιστημονικές μελέτες αποδεικνύουν ότι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του πολιτισμικού μωσαϊκού της Θράκης και του Θρακικού Ισλάμ με παραδόσεις που διαφέρουν από το σουνιτικό πρότυπο και ουσιαστική συνεισφορά στην ιστορία της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων.
Η δρομολογημένη αναγνώριση αυτής της θρησκευτικής μειονότητας, θα επιτρέψει την πολιτιστική, θρησκευτική και θεσμική αυτονομία για μία μέχρι πρόσφατα «κρυμμένη» περίπτωση πολιτών στην Ελλάδα που επί χρόνια απέφευγαν να ξεμυτίσουν από τα όρια της περιοχή τους στον Έβρο.
Στην Ελλάδα, οι Αλεβίτες – Μπεκτασήδες μουσουλμάνοι ζουν στον δήμο Σουφλίου του Εβρου, σε δέκα χωριά: Γονικό, Μεγάλο Δέρειο, Ρούσσα, Μεσημέρι, Πετρόλοφος, Μυρτίσκη, Χλόη, Σιδηρώ, Μικράκιο, Κισσός. Τα επίκεντρα της κοινότητάς τους είναι το κεφαλοχώρι της Ρούσσας και το Μεγάλο Δέρειο. Στο παρελθόν, μέχρι τη δεκαετία του ’90, για να ταξιδέψει κανείς σε αυτά τα χωριά, χρειαζόταν επίδειξη αστυνομικής ταυτότητας.
Έθιμα και καθημερινότητα στον Έβρο
Το επίκεντρο της θρησκευτικής και πολιτιστικής τους συνοχής είναι ο ιστορικός τεκές (μοναστήρι ή ασκηταριό, αλλιώς «ιερός χώρος» στα αραβικά), που ίδρυσε ο δερβίσης Σεγίτ Αλή Σουλτάν στη Ρούσσα περί το 1353 μ.Χ, περίοδος στην οποία εμφανίζονται οι πρώτοι Μπεκτασήδες στη Θράκη. Ο εν λόγω τεκές, που φιλοξενεί και τον τάφο του ιδρυτή του, είναι τόπος προσκυνήματος και ένας από τους δύο πιο σημαντικούς ιερούς χώρους για τον Μπεκτασισμό παγκοσμίως. Κάθε χρόνο, στις 8 Νοεμβρίου, με τη μεγάλη θρησκευτική γιορτή του Κασίμ Κουρμπάν, οι Αλεβίτες τιμούν τη μνήμη του Σεγίτ Αλή Σουλτάν και του γιου του που βρίσκεται θαμμένος κοντά του, ενώ υποδέχονται με επισημότητα τον χειμώνα.
Η λατρεία των Αλεβιτών – Μπεκτασήδων σχετίζεται κυρίως με αίθουσες συναθροίσεων (τζεμ-εβί). Τον Ιούνιο του 2022, σε μία κίνηση – προάγγελο της αναγνώρισης της θρησκευτικής αυτής μειονότητας, εγκαινιάστηκε στο Μεγάλο Δέρειο από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων το πρώτο επίσημο Τζεμ Εβί (Cem Evi) στην Ελλάδα, που τυγχάνει να είναι και το τρίτο στην Ευρώπη.
Οι Αλεβίτες του Έβρου ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Χαρακτηριστικό της κοινότητάς τους είναι ότι μιλούν πομάκικα, τουρκικά και ελληνικά, οι γυναίκες δεν φορούν κατ΄ανάγκη μαντίλα, ειδικά οι νέες, ενώ άντρες και γυναίκες προσεύχονται στον ίδιο χώρο.
Μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, κάποιοι φεύγουν ως εποχικοί μετανάστες στον ευρωπαϊκό βορρά, σε χώρες όπως η Ολλανδία και η Γερμανία, ενώ άλλοι εργάζονται στις βιομηχανίες μαρμάρου στη Δράμα και στη Θάσο. Άλλοι εργάζονται ως συνοριοφύλακες. Το Σουφλί, που είναι περίπου 40-50 χιλιόμετρα μακριά από την κοινότητά τους, εξυπηρετεί τις βασικές ανάγκες τους. Τα παιδιά πηγαίνουν στο δημοτικό, στο μειονοτικό σχολείο του Μεγάλου Δερείου και κατόπιν ολοκληρώνουν το γυμνάσιο και το λύκειο στο Σουφλί.
Από τα βάθη της Ανατολίας στα Βαλκάνια
Οι Αλεβίτες – Μπεκτασήδες ακολουθούν, όπως προείπαμε, το σούφικο μυστικιστικό τάγμα που ανήκει στο δόγμα των αλεβιτών μουσουλμάνων και διαφέρει ριζικά από το σουνιτικό ισλάμ. Ιδρυτής του τάγματος είναι ο Χατζή Μπεκτάς Βελή, περιπλανώμενος δερβίσης από τα βάθη της Ανατολίας τον 13ο αιώνα. Ο αλεβιτισμός – για να σχηματοποιήσουμε την πολιτισμική ταυτότητα της διακριτής αυτής μειονότητας – φέρει στοιχεία από τους σιίτες, τη φιλοσοφία των Σούφι, αλλά και από τον ορθόδοξο χριστιανισμό, τον ζωροαστρισμό, την αρχαία Ελλάδα του θεού Διόνυσου και των συμποσίων.
Ο συνδυασμός μοιάζει παράδοξος ωστόσο ο μπεκτασισμός δίνει έμφαση στις αξίες του ανθρωπισμού, τον σεβασμό στην ισότητα των φύλων γυναικών και ανδρών, τη θρησκεία και την εθνικότητα των άλλων και αναζητά το νόημα της ζωής, τη βαθύτερη σχέση του ανθρώπου με το θείο και έχει ως απώτερο στόχο την ένωση μαζί του. Η σέκτα των Μπεκτασήδων (Bektaşi) δερβίσηδων αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του Ισλάμ σε Μέση Ανατολή, Μικρά Ασία και Βαλκάνια, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Οθωμανική περίοδο, στην Περσική Αυτοκρατορία και αλλού.
Στην Ανατολία και τα Βαλκάνια επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας (Τουρκία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Αλβανία), παρά τις κατά τόπους διώξεις που έχουν υποστεί και τις πιέσεις για αφομοίωση απο την άλλη πλευρά του Ισλάμ. Συγκεκριμένα οι Αλεβίτες περιθωριοποιήθηκαν στην Τουρκία και εκδιώχθηκαν, δεν αναγνωρίστηκαν (ακόμα) ως η μεγαλύτερη θρησκευτική μειονότητα της και συγκρούστηκαν βίαια με τους εθνικιστές Γκρίζους Λύκους, λόγω της προσκείμενης στην Αριστερά, πολιτικής ιδεολογίας τους, με κόστος σε ανθρώπινες ζωές εντός της κοινότητάς τους (εκατοντάδες Αλεβίτες χάθηκαν σε μια απίστευτα αιματηρή σφαγή στην πόλη Καχραμανμαράς το 1978).
Ούτε Μέκκα, ούτε Ραμαζάνι
Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους, οι Αλεβίτες δεν κάνουν προσκύνημα στη Μέκκα, ούτε νηστεύουν στο Ραμαζάνι, τιμούν τον Αλή ως πνευματικό ηγέτη (ο όρος Αλεβίτες προέρχεται από τη λέξη “Αλή” – αναφορά στον Αλή Ιμπν Αμπί Ταλίμπ, ξάδερφο και γαμπρό του προφήτη Μωάμεθ) και πιστεύουν στη μεταφυσική δύναμη των δώδεκα ιμάμηδων και σε έναν συμβολικό τριαδισμό: Αλλάχ – Μωάμεθ – Αλή. Επίσης, καταναλώνουν οινοπνευματώδη ποτά στην καθημερινότητά τους, που θεωρείται απαγορευμένη συνήθεια στους μουσουλμάνους (οι Μπεκτασήδες Αλεβίτες δεν απορρίπτουν το κρασί· το αντίθετο, του δίνουν πνευματικό νόημα).
Οι θρησκευτικές τελετές τους, γνωστές ως τζεμ (cem), έχουν μουσική και περιστροφικό χορό (η γνωστή κυκλική κίνηση του δερβίση), ποίηση, περισυλλογή και συμβολικά γεύματα. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους, που πραγματοποιούν τις τελετές στα αραβικά, οι Αλεβίτες χρησιμοποιούν κυρίως την τουρκική γλώσσα.
Οι Αλεβίτες δεν έχουν αυστηρούς διατροφικούς κανόνες, αλλά ακολουθούν συμβολικές και ηθικές αρχές στη διατροφή τους, κυρίως σε σχέση με την πνευματικότητα και την αγνότητα. Η διατροφή τους είναι λιτή, συμβολική και κοινοτική, ειδικά στις θρησκευτικές τους τελετές.
To συμβολικό κοινό γεύμα (lokma) στις τελετές που μοιράζεται η κοινότητα μετά την τελετή, συνήθως περιλαμβάνει ψωμί, πλιγούρι ή ρύζι, όσπρια (φακές, φασόλια), τυρί ή γιαούρτι, κρεμμύδι και ελιές, συχνά χωρίς κρέας, ιδιαίτερα αν πρόκειται για περίοδο νηστείας ή πένθους (πολλοί Μπεκτασήδες αποφεύγουν το χοιρινό ως ένδειξη σεβασμού προς το ισλαμικό πλαίσιο).
Η ισχυρή παρουσία των Αλεβιτών-Μπεκτασήδων στα Βαλκάνια κατά την Οθωμανική περίοδο εξηγεί την ύπαρξη πολλών τεκέ (μοναστήρια-κέντρα) που ιδρύθηκαν στην Αλβανία, τη Βόρεια Μακεδονία, τη Βουλγαρία και τη Θράκη. Στη Ρούσσα του Έβρου οι 3.500 -4.000 Μπεκτασήδες Αλεβίτες, που διατηρούν την ταυτότητά τους, διαφέρουν ξεκάθαρα από τη σουνιτική μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης.
Αναγνώριση
Οι Μπεκτασήδες Αλεβίτες της Θράκης δεν αναγνωρίζουν τη θρησκευτική και πολιτική ηγεσία των Μουφτήδων, οι οποίοι είναι διορισμένοι από την ελληνική πολιτεία και ερμηνεύουν το ισλάμ σύμφωνα με τη σουνιτική παράδοση. Αντίθετα, διατηρούν τη δική τους ιεραρχία, τα θρησκευτικά έθιμα και την ηθική αντίληψη, με τον χαρακτήρα που έχει η θρησκεία τους. Αν και για δεκαετίες δεν είχαν διακριτή θρησκευτική αναγνώριση από τη «μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης», αυτό αλλάζει με το νέο νομοσχέδιο που τους αναγνωρίζει ως αυτόνομη θρησκευτική κοινότητα.
Σύμφωνα με το σχέδιο νόμου αναγνωρίζεται ως θρησκευτικό νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου του άρθρου 2 του ν. 4301/2014 (Α’ 223) η θρησκευτική κοινότητα των Μπεκτασήδων Αλεβιτών Μουσουλμάνων Θράκης με την επωνυμία “Μπεκτασήδες Αλεβίτες Μουσουλμάνοι Θράκης Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο“, που εδρεύει στη Ρούσσα της τοπικής κοινότητας Μικρού Δερείου της δημοτικής ενότητας Ορφέα του Δήμου Σουφλίου της Περιφερειακής Ενότητας Εβρου, «χωρίς την υποχρέωση υποβολής αίτησης του θρησκευτικού νομικού προσώπου κατά τη διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας ενώπιον του κατά τόπον αρμόδιου μονομελούς πρωτοδικείου».
Στα βασικά σημεία της νομοθετικής ρύθμισης είναι η δημιουργία νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου για τη διαχείριση των Βακουφίων (θρησκευτικής περιουσίας) της κοινότητας, η διατήρηση των δικαιωμάτων των μελών της κοινότητας που προβλέπονται στη Συνθήκη της Λωζάνης, η μη εφαρμογή για τα μέλη της συγκεκριμένης κοινότητας των διατάξεων που αφορούν τους Μουφτήδες Θράκης και η ρύθμιση θεμάτων χώρων λατρείας και εκπαίδευσης για τα παιδιά της κοινότητας.
Στο σχέδιο νόμου αναφέρεται ρητά ότι «Τα μέλη της θρησκευτικής κοινότητας των Μπεκτασήδων Αλεβιτών Μουσουλμάνων Θράκης, συμπεριλαμβανομένων των μελών του θρησκευτικού νομικού προσώπου “Μπεκτασήδες, Αλεβίτες Μουσουλμάνοι Θράκης Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο“, ως μέλη της μουσουλμανικής μειονότητας Θράκης, διατηρούν τα δικαιώματα που προβλέπονται στις διατάξεις για την προστασία των μειονοτήτων της Συνθήκης της Λωζάνης και στην ελληνική νομοθεσία και δεν εφαρμόζεται για αυτά το άρθρο 146 του ν. 4964/2022 (Α’ 150), περί της δικαιοδοσίας, των αρμοδιοτήτων και των καθηκόντων των Μουφτήδων Θράκης.»
Η αναγνώριση της θρησκευτικής κοινότητας των Μπεκτασήδων Αλεβιτών από το ελληνικό κράτος έχει κοινωνικές και διπλωματικές προεκτάσεις που αντιπαρατίθενται στο τουρκικό αφήγημα περί «τουρκικής μειονότητας» στη Θράκη. Για δεκαετίες, οι Αλεβίτες της Θράκης αντιμετώπιζαν πίεση αφομοίωσης από κυρίαρχους κύκλους της μουσουλμανικής μειονότητας, κι έκρυβαν την ταυτότητά τους. Με την εφαρμογή του νέου νόμου θα έχουν τη δυνατότητα να την εκφράζουν ανοιχτά. Ο στόχος είναι να πάψουν να είναι «μία μειονότητα μέσα στη μειονότητα», όπως λεγόταν πριν.
Άντα Δαλιάκα
tovima.gr
