- Του Νικόλαου Παπανικολόπουλου
Η ανακοίνωση του Έλληνα πρωθυπουργού, στις 21 Ιουλίου 2025, για τη θεσμοθέτηση δύο νέων εθνικών θαλάσσιων πάρκων, στο Νότιο Αιγαίο και στο Ιόνιο, φέρνουν την πατρίδα μας σε μια νέα εποχή στον τομέα της θαλάσσιας προστασίας. Τα πάρκα αυτά περικλείουν μοναδικά οικοσυστήματα και καλύπτουν συνολικά 27.500 km², με στόχο την προστασία του 36,2% των χωρικών υδάτων της χώρας.
Ήδη, τα κείμενα των Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ) και για τα δυο θαλάσσια πάρκα, τεθήκαν σε δημόσια διαβούλευση, μέχρι 22 Σεπτεμβρίου 2025, ώστε στη συνέχεια να εκδοθούν τα σχετικά Προεδρικά Διατάγματα στα οποία θα προβλέπονται τα Σχέδια Διαχείρισης, οι ζώνες προστασίας, οι επιτρεπόμενες χρήσεις εντός των ορίων τους, σε συνάρτηση με τα προστατευόμενα είδη και οικοτόπους κάθε ομάδας περιοχών σε αρμονία με τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες της ευρύτερης περιοχής, κ.ο.κ.
Με αφορμή τα ανωτέρω θα επιχειρήσουμε μια ανασκόπηση του θέματος “Θαλάσσιο πάρκο” από το 1988 που ξεκίνησε η προσπάθεια δημιουργίας τους στην πατρίδα μας, μέχρι σήμερα.
Ως Θαλάσσιο πάρκο χαρακτηρίζεται μια καθορισμένη έκταση της θάλασσας που απομονώνεται από επιβλαβείς ανθρώπινες δράσεις προκειμένου να παρουσιάζει οικολογική βιωσιμότητα, να προάγει τη συνειδητοποίηση και κατανόηση της αξίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος, και να παρέχει κάποιες ωφέλειες στους κατοίκους και τις κοινότητες των γειτονικών τους ακτών.
- Το θεσμικό-νομικό πλαίσιο των θαλασσίων πάρκων
Το θεσμικό και νομικό πλαίσιο το οποίο όχι μόνο επιτρέπει αλλά και επιβάλει τη δημιουργία των θαλασσίων πάρκων είναι:
Ο Ν.1650 /1986 “Για την προστασία του περιβάλλοντος“, όπως ισχύει σήμερα, είναι ο νόμος που εισήγαγε τις Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ).
Ο Ν. 3937/2011 “Διατήρηση της βιοποικιλότητας”.
Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (Natura 2000) η οποία έχει ενσωματωθεί στην εθνική νομοθεσία με πολλές ΚΥΑ.
Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών “Για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και των Παράκτιων Περιοχών της Μεσογείου” γνωστότερης ως Σύμβαση της Βαρκελώνης, η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1978 με σκοπό το συντονισμό των δράσεων και τη λήψη όλων των κατάλληλων μέτρων για την πρόληψη, καταπολέμηση και εξάλειψη της ρύπανσης της Μεσογείου και τη βελτίωση του θαλάσσιου και παρακτίου περιβάλλοντός της. Το 1995, τα συμβαλλόμενα μέρη υιοθέτησαν την τροποποιημένη Σύμβαση της Βαρκελώνης με νέο τίτλο: «Σύμβαση για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και της Παράκτιας Περιοχής της Μεσογείου». Οι τροποποιήσεις της Σύμβασης τέθηκαν σε ισχύ το 2004. Η Σύμβαση και τα πρωτόκολλα που τη συνοδεύουν και που εγκρίθηκαν στο πλαίσιο του Μεσογειακού Σχεδίου Δράσης συνιστούν την κύρια, περιφερειακή, νομικά δεσμευτική πολυμερή περιβαλλοντική συμφωνία στη Μεσόγειο. Στην Ελλάδα κυρώθηκε με το Ν 855/1978 και οι τροποποιήσεις με τους Ν. 1634/1986 και 3022/2002.
Η Σύμβαση της Βέρνης είναι ένα δεσμευτικό διεθνές νομικό μέσο στον τομέα της διατήρησης της φύσης. Με το διεθνές νομικό αυτό μέσο καλύπτεται το μεγαλύτερο μέρος της φυσικής κληρονομιάς της ευρωπαϊκής ηπείρου αλλά και ορισμένων κρατών της Αφρικής. Τέθηκε σε ισχύ τον Ιούνιο του 1982. Στην Ελλάδα κυρώθηκε με το Ν. 1335/1983. Τα συμβαλλόμενα μέρη υποχρεώνονται να προστατεύουν τους πληθυσμούς της άγριας χλωρίδας και πανίδας και να δίνουν ιδιαίτερο βάρος στα ευάλωτα είδη και σε όσα κινδυνεύουν με εξαφάνιση
Η Συμφωνία για τη διατήρηση των κητωδών του Εύξεινου Πόντου, της Μεσογείου και της παρακείμενης περιοχής του Ατλαντικού, της συναφούς προς τη Συμφωνία Τελικής Πράξης και των τροποποιήσεων που υιοθετήθηκαν από τη Σύνοδο των συμβαλλομένων στη Συμφωνία μερών με το Ψήφισμα Α/4.1 της 12ης Νοεμβρίου 2010. Στην Ελλάδα κυρώθηκε με το Ν. 5011/2023.
Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Βιοποικιλότητα έως το 2030, η οποία στοχεύει στην ανάκαμψη της βιοποικιλότητας της Ευρώπης έως το 2030 και στην οικοδόμηση της ανθεκτικότητας των κοινωνιών μας σε μελλοντικές απειλές. Περιλαμβάνει συγκεκριμένες δράσεις και δεσμεύσεις για την καταπολέμηση των βασικών αιτιών της απώλειας βιοποικιλότητας, όπως η αλλαγή χρήσης γης, η ρύπανση, και η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων.
Το Παγκόσμιο Πλαίσιο για τη Βιοποικιλότητα Kunming-Montreal, γνωστό και ως «Σχέδιο για τη Βιοποικιλότητα», υιοθετήθηκε τον Δεκέμβριο του 2022 στη διάρκεια της 15ης Διάσκεψης των Συμβαλλομένων Μερών της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα (COP15) στο Μόντρεαλ του Καναδά. Στόχος του είναι να αναστρέψει την απώλεια της βιοποικιλότητας μέχρι το 2030 και να επιτρέψει στον κόσμο να ζει σε αρμονία με τη φύση μέχρι το 2050
Το Σχέδιο Δράσης της ΕΕ για την Προστασία και Αποκατάσταση των Θαλάσσιων Οικοσυστημάτων για Βιώσιμη και Ανθεκτική Αλιεία [COM(2023) 102 final].
Ο Κανονισμός ΕΕ 2019/1241 σχετικά με τη διατήρηση αλιευτικών πόρων και την προστασία θαλάσσιων οικοσυστημάτων μέσω τεχνικών μέτρων
Oi δεσμεύσεις του Διεθνούς Συνεδρίου Our Ocean – An Ocean of Potential 2024, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος,15 – 17 Απριλίου 2024.
- Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ)
Τη λειτουργία των δυο νέων θαλάσσιων πάρκων θα αναλάβει ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) σε συνεργασία με το Λιμενικό, περιβαλλοντικές οργανώσεις και τοπικούς φορείς. Ο ΟΦΥΠΕΚΑ διαχειρίζεται ήδη το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου, το Θαλάσσιο Πάρκο της Ζακύνθου καθώς και το Θαλάσσιο Πάρκο της Γυάρου.
O ΟΦΥΠΕΚΑ είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, ανήκει στους φορείς της γενικής κυβέρνησης και εποπτεύεται από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (Υ.Π.ΕΝ). Αποτελεί στρατηγικό σύμβουλο της Ελληνικής Πολιτείας σε θέματα περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης. Έχει διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια και λειτουργεί προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος κατά τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας. Η δράση του επικεντρώνεται στη συγκέντρωση και καταγραφή περιβαλλοντικής πληροφορίας, στην υλοποίηση μελετών/ερευνών περιβαλλοντικής φύσης, στην υποστήριξη του Υ.Π.ΕΝ. στην κάλυψη των υποχρεώσεων της χώρας προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος και στη διάδοση της περιβαλλοντικής πολιτικής και την ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης.
Ο ΟΦΥΠΕΚΑ αποτελεί τον διάδοχο του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (Ε.Κ.Π.Α.Α.) και των 36 Φορέων .Διαχείρισης Προστατευομένων Περιοχών. Η διαδικασία διαδοχής και μετονομασία του Ε.Κ.Π.Α.Α. σε «Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής» (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.) καθορίστηκε με τις διατάξεις του Ν. 4685/2020 (Α 92) όπως τροποποιήθηκε από τους Ν. 4722/2020 και 4819/2021.
- Θαλάσσιο Πάρκο Αλόννησου Βορείων Σποράδων
Η Ελλάδα, μετά την κύρωση (Ν. 1335/1983) της Διεθνούς Σύμβασης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικοί περιβάλλοντος της Ευρώπης, όφειλε να πάρει ειδικά μέτρα προστασίας. Στα πλαίσια αυτά, με την ΚΥΑ 30781/1521/20-4-1988 των Υπουργών Γεωργίας, ΥΠΕΧΩΔΕ και Εμπορικής Ναυτιλίας, πήρε μέτρα για την προστασία της Μεσογειακής Φώκιας και άλλων ειδών χλωρίδας και πανίδας στη θαλάσσια περιοχή Βορείων Σποράδων, σκοπεύοντας, για πρώτη φορά, και στη δημιουργία Θαλάσσιου πάρκου με έκδοση σχετικού Προεδρικού Διατάγματος.
Πράγματι, με Προεδρικό Διάταγμα στις 16 Μαΐου 1992 (ΦΕΚ 519 Δ /28.05.1992) ιδρύθηκε το θαλάσσιο Πάρκο Αλόννησου Βορείων Σποράδων, το πρώτο θαλάσσιο πάρκο στην Ελλάδα και σήμερα είναι η μεγαλύτερη προστατευόμενη θαλάσσια περιοχή στην Ευρώπη, καταλαμβάνοντας έκταση περίπου 2.220 km². Το ΕΘΠΑΒΣ βρίσκεται στην περιοχή των νησιών των Βορείων Σποράδων, στο βόρειο τμήμα του Αιγαίου. Εκτός από τη θαλάσσια περιοχή, το πάρκο περιλαμβάνει το νησί της Αλόννησου, έξι μικρότερα νησιά (Περιστέρα, Κυρά Παναγιά, Γιούρα, Ψαθούρα, Πιπέρι και Σκάντζουρα), καθώς και 22 ακατοίκητες νησίδες και βραχονησίδες. Στην περιοχή αριθμούν 300 είδη ψαριών. Ανήκει στον βιότοπο Natura, με Κωδικό Τόπου GR1430004 και Ονομασία “Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου – Βορείων Σποράδων, Ανατολική Σκόπελος”του Ευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000.
Το Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου αποτελεί ένα πολύ σημαντικό υποθαλάσσιο οικοσύστημα όπου απαντώνται επίσης η χελώνα καρέτα καρέτα (Caretta caretta) και η πράσινη χελώνα (Chelonia mydas). Σε ότι αφορά τα θαλάσσια θηλαστικά, στο Πάρκο βρίσκουν καταφύγιο η σπάνια Μεσογειακή φώκια (Monachus monachus), το κοινό δελφίνι (Delphinus delphis), το ρινοδέλφινο (Tursiops truncatus), το ζωνοδέλφινο (Stenella coeruleoalba), η φάλαινα φυσητήρας και o Ζιφιός.
- Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου
Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου ιδρύθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 1999 με Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 906 Δ/22-12-1999) το οποίο τροποποιήθηκε με το Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 1272 Δ /29-10-2003). Σκοπός του Ε.Θ.Π.Ζ. είναι η διαφύλαξη της σημαντικότατης φυσικής κληρονομιάς και η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας της θαλάσσιας και παράκτιας έκτασης και των νησίδων του κόλπου Λαγανά και των νήσων Στροφάδων, νομού Ζακύνθου, με παράλληλη ανάπτυξη δραστηριοτήτων που εναρμονίζονται με την προστασία της φύσης και του τοπίου στην ευρύτερη περιοχή αυτών. Το θαλάσσιο πάρκο Ζακύνθου είναι το πρώτο που ιδρύθηκε στην Ελλάδα αλλά και τη Μεσόγειο για την προστασία της θαλάσσιας χελώνας Καρέττα-Kαρέττα.
Το Θαλάσσιο Πάρκο περιλαμβάνει την θαλάσσια έκταση και τις νησίδες του Κόλπου του Λαγανά, τις παραλίες ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας και μία ζώνη γης, που περιβάλει αυτές, τον υγρότοπο της Λίμνης Κεριού και τις Νήσους Στροφάδες, οι οποίες βρίσκονται 40 περίπου μίλια νότια της Ζακύνθου.
Η Ζάκυνθος αποτελεί το σημαντικότερο βιότοπο ωοτοκίας των θαλασσίων χελωνών στη Μεσόγειο. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική Ευρωπαϊκή χώρα, στην οποία ωοτοκούν οι θαλάσσιες χελώνες Caretta caretta. Περαιτέρω, ένας μόνιμος πληθυσμός του κινδυνεύοντας με εξαφάνιση είδους φώκιας Monachus monachus, υπάρχει στις δυτικές ακτές της Ζακύνθου.
Η περιοχή του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου χαρακτηρίζεται από διάφορα είδη οικοσυστημάτων, Εθνικού αλλά και Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, όπως συστήματα αμμοθινών, υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica) και παράκτια οικοσυστήματα. Σ’ αυτά απαντώνται εκατοντάδες είδη χλωρίδας και πανίδας.
- Θαλάσσιο Καταφύγιο Άγριας Ζωής Γυάρου
Με απόφαση της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αιγαίου (ΦΕΚ 463 Δ/31-12-2015) η οποία στηρίχθηκε στην Έκθεση Μελέτης Τεκμηρίωσης για τη θεσμοθέτηση Θαλάσσιου Καταφυγίου Άγριας Ζωής της Γυάρου που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος ΚΥΚΛΑΔΕΣ LIFE από τη MΟm/Εταιρεία Μελέτης και Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας, ιδρύθηκε Θαλάσσιο Καταφύγιο Άγριας Ζωής (ΚΑΖ) στην θαλάσσια ζώνη πέριξ της νήσου Γυάρου.
Με την απόφαση αυτή επιτυγχάνεται η προστασία της μεσογειακής φώκιας, 30 είδη σπάνιων θαλασσοπουλιών, όπως ο Μύχος, αλλά και ενός μοναδικού βυθού, το 50% του οποίου καλύπτεται από λιβάδια Ποσειδωνίας και τραγάνες.
Τα δυο νέα εξαγγελθέντα θαλάσσια πάρκα
- Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ιονίου
Με έκταση σχεδόν 18.000 km², το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ιονίου διασυνδέει δεκάδες προστατευόμενες περιοχές από τη Λευκάδα, την Ιθάκη και την Κεφαλονιά έως τα Κύθηρα και τη Σαπιέντζα. Συμπεριλαμβάνει τον πυρήνα της ελληνικής Τάφρου, μια περιοχή παγκόσμιας σημασίας για τη θαλάσσια πανίδα, καθώς φιλοξενεί το 57% της κατανομής του φυσητήρα,το 53% του ζιφιού,το 67% του ζωνοδέλφινου,το 26% της μεσογειακής φώκιας,81 παραλίες ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta.
Από τις Στροφάδες, όπου φωλιάζει το 59% του εθνικού πληθυσμού του θαλασσοπουλιού Αρτέμης, μέχρι τις βαθιές κοραλλιογενείς βιοκοινωνίες του Ιονίου, το πάρκο συγκεντρώνει μοναδικούς βιοτόπους, μεταξύ αυτών λιβάδια ποσειδωνίας, υφάλους και θαλάσσιους σχηματισμούς σπάνιας οικολογικής αξίας.
- Εθνικό Θαλάσσιο πάρκο Νοτίου Αιγαίου
Το δεύτερο πάρκο, έκτασης περίπου 9.500 km², καταλαμβάνει θαλάσσιες και χερσαίες περιοχές από τη Φολέγανδρο, την Ανάφη και τη Σαντορίνη, έως τις Μικρές Κυκλάδες, τη Σύρνα και την Κίναρο. Ενοποιεί 73 νησιωτικά συμπλέγματα, με 68 περιοχές ενταγμένες ήδη στο δίκτυο Natura 2000. Πρόκειται για έναν από τους πιο σημαντικούς βιότοπους θαλάσσιων και ενδημικών ειδών στην Ευρώπη: Φιλοξενεί τη μεγαλύτερη συγκέντρωση μεσογειακής φώκιας σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο (150 άτομα-37,5% του πληθυσμού), το 14,25% του παγκόσμιου πληθυσμού του Μαυροπετρίτη, βιοτόπους για 5% του παγκόσμιου πληθυσμού του Μύχου και το 36% του Αιγαιόγλαρου, λιβάδια ποσειδωνίας που συμβάλλουν στην απορρόφηση άνθρακα και την προστασία των ακτών από διάβρωση. Η μοναδική γεωλογία της περιοχής –νησιά-απομεινάρια χαμένων γαιών ή προϊόντα ηφαιστειακής δράσης– έχει δημιουργήσει «φυσικά εργαστήρια εξέλιξης», με πλούσια χλωρίδα και πανίδα, πολλά από τα οποία είναι στενοενδημικά και προστατευόμενα.
Νικόλαος Παπανικολόπουλος
Υποναύαρχος Λ.Σ. (ε.α)
Αλεξανδρούπολη 2025
